André Markowicz. Screenshot uit Médiapart YouTube channel.

Uit het Frans vertaald door Filip Noubel

Dit is de vertaling van een lang Facebook-bericht, gepubliceerd door André Markowicz [fr], Frankrijks belangrijkste vertaler van Russische literatuur. Hij is bekend vanwege het vertalen van alle werken van Fjodor Dostojevski, van het beroemdste gedicht van Alexandr Poesjkin, Jevgeni Onegin [nl], en samen met Françoise Morvan [fr], van alle toneelstukken van Anton Tsjechov, en De Meester en Margarita [nl] van Michail Boelgakov..

Ook is hij een van de meest bekende criticasters van Poetin en heeft vanaf het begin de Russische invasie in Oekraïne veroordeeld. Hij beschouwt [fr] Facebook als ‘het tussenstation tussen het geschreven en gesproken woord’ en beheert zijn Facebook-pagina als een platform voor lange essays over literatuur, vertalen, en nu de oorlog in Oekraïne.

Dit bericht werd op 23 juni gepubliceerd op Markowicz's Facebook-pagina, een dag voordat Jevgeni Prigozjin [nl] een poging deed om de wapenen op te nemen tegen Vladimir Poetin, wat op een fiasco uitdraaide.

Pozor i styd

‘Styd i pozor‘, zei mijn moeder tegen mij (ik was, denk ik, drie jaar) als ik iets verkeerds had gedaan. Ik wist dat dat betekende dat ik me moest schamen omdat het pozor was, beschamend voor een “mal'tchik iz intelligentnoy semïi” (letterlijk: een kleine jongen uit een familie die tot de intelligentsia behoorde, laten we zeggen een goed opgevoed jongetje), bijvoorbeeld door als eerste naar zijn bord te rennen of door te vergeten zijn handen te wassen voordat hij aan tafel ging. Op een keer – in mijn herinnering gebeurde het slechts eenmaal en ik herinner me de uitdrukking, maar niet ter gelegenheid waarvan – draaide zij zich om en zei: ‘Pozor i styd‘. Haar toon was op dat moment echt anders. Ik weet eigenlijk niet eens zeker of ze wel tegen mij sprak, maar feit is dat er grote verontwaardiging doorklonk in haar stem. 

Het Russisch heeft vaak twee woorden waar het Frans slechts een woord heeft. Het ene woord dient om het uiterlijke en het andere om het innerlijke ding te omschrijven. Je hebt, bijvoorbeeld, svoboda dat vrijheid betekent – maar dat is uiterlijke, politieke vrijheid. Belangrijker in het bewustzijn van mensen is volia, dat innerlijke vrijheid betekent, maar ook “wil”. Je hebt – en dit vormt het stralend middelpunt van De gebroeders Karamazov [nl] - twee woorden voor “verleiding”. Er is de verleiding van buitenaf (die van St. Antonius): kouchénié. En er is de innerlijke verleiding, die vanuit je diepste zelf komt: soblazn (het enige woord dat Dostojevski gebruikt). Ook voor schaamte heeft het Russisch twee woorden. Het eerste is pozor (schande of uiterlijke schaamte – het woord stamt af van een zeer oude radix van het werkwoord ‘zien’). Pozor is een woord dat iedereen kent. En als tweede kent het Russisch het woord styd: de schaamte die je, als je ook maar een beetje geweten hebt, voelt voor de schande [pozor].

Pozor i styd was een uitdrukking van mijn grootmoeder. Nu, bijna zestig jaar later, hoor ik, vreemd genoeg, weer het timbre van haar stem als ik aan Poetin denk. Poetin, degene die eens heeft gezegd dat hij ‘sinds zijn kindertijd veel Joodse vrienden heeft gehad‘ (klopt, zoals de Rotenbergs). Poetin, die op een later moment zei dat Zelensky een schande is voor het Joodse volk (pozor evreïskovo naroda). Ik weet niet of Poetin de schande is voor het Russische volk (vooropgesteld dat een dergelijk volk in Rusland bestaat, dat wil zeggen, een Russisch volk apart van het Joodse volk …), maar, vaststaat dat Rusland nooit eerder, sinds de Mongolen [nl], is gereduceerd tot een dergelijke staat van schaamte. En nooit heeft dit land zoveel schaamte gebracht over degenen die, op de een of andere manier, van haar houden (zelfs al weet ik niet wat het betekent om van een land te houden en wil ik dat ook absoluut niet weten). Laten we zeggen, voor degenen die, ten goede of ten slechte, hun lot in haar handen hebben gelegd, zoals ikzelf, die hun leven wijden aan het proberen over te brengen dat wat levend en overweldigend, brandend en subliem is, bijvoorbeeld, in de boeken die in de Russische taal zijn geschreven.

Ik ga hier niet alles herhalen wat ik blijf zeggen, niet sinds 22 februari 2022 (de Russische invasie van Oekraïne), maar sinds ik op Facebook zit, precies tien jaar geleden (juni 2023), dat Rusland altijd is geregeerd door tirannen. Ik ken geen voorbeeld van een leider of een tsaar, voor zover ik terug kan gaan, die geen massale repressie heeft uitgevoerd tegen de ene of andere bevolkingscategorie, sinds Ivan de Verschrikkelijke [nl], en ver daarvoor. Maar Poetin, die de schande is van Rusland pozor Rossii, heeft aan de tirannie de meest voor de hand liggende maffia en zijn vulgariteit toegevoegd. Inderdaad, Rusland is een land waar de maffia regeert, zoals, bijvoorbeeld, Noriega [nl] van Panama. De corruptie – die in Rusland  sinds er geschreven memoires over Rusland bestaan, altijd al een endemische catastrofe is geweest – is nu absoluut en totaal. Daarbuiten bestaat er niets. Daar bovenop is er het miserabele, zwarte, vuile leven van de mensen op het platteland. En is er het geweld, dat nu in Oekraïne wordt losgelaten, en dat we eerder in Tsjechië en, later, in Syrië hebben gezien (zonder dat de wereld iets heeft gezegd of gedaan). En deze permanente, schaamteloze leugen van mensen die in naam van het regime spreken, of het recht hebben om te spreken, deze haat die ze uitbraken en de cynische leugens die ze verkondigen. Ja, deze voortdurende schaamte, bij alles wat er gebeurt, iedere dag opnieuw, zonder dat er ook maar een enkele levenssfeer is die niet met deze schaamte is besmet.

Vanuit hier, van pozor, van de zichtbare schaamte, ga ik door naar styd, naar dit gevoel dat me, iedere dag en iedere nacht opnieuw, vanbinnen opvreet en aanzet om door te gaan, in een uitputting die steeds allesomvattender wordt, zo lijkt het, maar ook een bron van energie is. Mne stydno. Ik schaam me. Ik kijk naar wat er in Rusland gebeurt. Ik kijk naar deze mensen die niet zullen aarzelen om de wereld op te blazen als ze oog in oog staan met het gevaar dat ze hun macht zouden kunnen verliezen. Ik luister naar de wiegeliedjes van Prigozhin, de intonatie van zijn stem, barbaars en vuil, zijn voortdurende obscene taal (obsceniteit wordt gebuikt als politiek wapen en, natuurlijk, werkt het) en naar Poetins rijmelarijtjes, dit gevoel van innerlijke bezoedeling, van brandende, zwarte schaamte die zich over het hele leven verspreidt.

Ik knars mijn tanden. Ik bal mijn vuisten. En dan, open ik ze, die vuisten, en probeer ik, iedere dag opnieuw, mijn schaamte op te schrijven. Niet om deze te evacueren, maar om hem tot iets te maken dat we allemaal delen.