Screenshot van een  BBC video waarin de geografie van het conflict uitgelegd wordt

Meer dan dertig jaar heerste er meestal wapenstilstand in de oorlog tussen Azerbeidzjan en Armenië, met langere periodes van rust, en korte opflakkeringen van gewapende confrontatie met dodelijke slachtoffers aan beide zijden. De meest recente uitbraak van geweld begon op 27 september. Deze keer voorspellen zowel soldaten als analysten dat het conflict dreigt te escaleren, met onbekende en potentieel gevaarlijke gevolgen.

Om te begrijpen waarom sprak ik met Tom de Waal, een Senior Fellow bij Carnegie Europe, en expert in geopolitiek van de Zuidelijke Kaukasus, Rusland en Oekraïne. De Waal heeft veel gereisd in die regio en schreef een toonaangevend boek over Nagorno-Karabakh, “Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War”.

Filip Noubel (FN): Wat is deze keer anders bij de escalatie die op 27 september begon tussen Azerbeidzjan en Armenië?

Tom de Waal (TdW): We zagen eerder schendingen van de wapenstilstand van 1994, er waren ook kleine opflakkeringen van gevechten, maar we zagen niet eerder een aanhoudend militair offensief van Azerbeidzjan sinds het einde van de oorlog in 1990. Dit is nieuw, en zo ook de geopolitieke context: Rusland lijkt merkwaardig impotent en schijnt een wapenstilstand niet te kunnen of willen afdwingen, terwijl Turkije alle schijn van onpartijdigheid laat varen en een actieve rol speelt. Tenslotte blijven ook de VS, die hier vroeger een belangrijke rol gespeeld hebben, tot nu toe erg afzijdig.

FN: Beide leiders zeggen gevangen te zijn in dit conflict, maar buiten dit verhaal ook uit om oppositie op het thuisfront tegen te gaan, en te surfen op een golf van populisme. Ben je het daarmee eens?

TdW: Dit is juist, het is van toepassing op beide leiders: de hele natie is betrokken in dit conflict. Deze twee moderne naties werden opgericht in de negentiger jaren [volgend op de val van de Sovjet-Unie in 1991] en claimden aanspraak op Karabakh, dus hun leiders zijn verplicht voorvechter te zijn van het nationale concept van Karabakh. Ook op gebied van binnenlandse politiek is dat nuttig. Dit geldt vooral voor de Azerbeidzjaanse zijde, omdat het een autoritaire samenleving is, en de oppositie zich nu dus gedeisd moet houden. En inderdaad, de oppositieleiders ondersteunen het leger en gedragen zich heel patriottisch en ondersteunend. Azerbeidzjan had eerder dit jaar een aantal problemen: dalende olieprijzen, de COVID-19-pandemie en problemen met politieke gevangenen, maar nu staat het land verenigd achter dit appél. Dit is echter ook verraderlijk: als er geen succes volgt op het strijdterrein kan de natie zich tegen de natie keren. Twee eerdere Azerbeidzjaanse leiders, Ayaz Mutalibov en Abdulfaz Elchibey verloren hun macht gedeeltelijk omdat ze faalden op het Karabakh-front.

FN: Tijdens deze escalatie herhaalden de Armeense autoriteiten dat ze Nagorno-Karabakh zouden kunnen erkennen. Als dat zo zou zijn, welke gevolgen zou dit hebben?

TdW: Militair gezien zijn we nog ver verwijderd van een grootschalige oorlog. De meeste operaties concentreren zich in drie regio's rond Karabakh, met gebruik van lange-afstandswapens. Verloren terrein heroveren, betekent letterlijk bergop strijden, want de Armeniërs controleren het bergachtige gebied. Dit zou zware verliezen kunnen betekenen voor de Azerbeidzjaanse zijde. Daar zijn de leiders niet van gediend, en de samenleving zou het ook niet tolereren. Dat is een beperkende factor, maar dit [gevecht] zou best wel eens lang kunnen duren. Rusland schijnt niet in staat te zijn een staakt-het-vuren af te dwingen, dus het zou op meerdere manieren uit de hand kunnen lopen. Eén daarvan is, als Armenië Nagorno-Karabakh zou erkennen. Dan zouden we een soort Cyprus-situatie hebben, zonder mogelijkheid in te stemmen. Een andere manier zou zijn om steden aan te vallen met zware wapens, wat desastreus zou zijn. Of als Turkije zijn inmenging zou opvoeren. Op dit moment zendt Turkije nog geen troepen, het ondersteunt aan de zijlijn. Het beste scenario zou zijn dat de huidige gevechten nog een paar dagen aanhouden, tot beide zijden uitgeput zijn, elk een paar successen kunnen verklaren, en een staakt-het-vuren overeenkomen. Maar daar geloof ik niet erg in.

FN: De steun van Turkije is ongekend. Hoe zie je de Turkije-Rusland-verhouding? Die varieerde in het verleden van gezworen vijanden tot bondgenoten in verschillende regionale aangelegenheden, zoals het conflict in Syrië.

TdW: Erdoğan en Putin zijn tevreden met een oorlog bij proxy, daarom hoop ik dat Turkije een inval zal vermijden op Armeens territorium, want Rusland zou daarop moeten reageren vanwege zijn militaire verplichtingen ten opzichte van Armenië. Maar ik denk niet dat ze in rechtstreeks conflict zullen geraken. Rusland is aan handen en voeten gebonden. Het is een mediator, het hecht waarde aan de relatie met Baku en Yerevan, dus als Rusland te zeer betrokken zou raken bij één partij, zou het aan de andere kant verliezen. Rusland kan Armenië slechts discreet ondersteunen, en er gaan berichten dat Moskou wapens zou sturen via Iran.

FN: Welke rol spelen Georgië en Iran, twee andere buurlanden?

TdW: Georgië heeft er alle belang bij dat deze situatie niet escaleert. Het grenst aan beide landen. Het heeft ook etnische minderheden van Armeniërs én Azerbeidzjanis die al tientallen jaren in vrede met elkaar leven. Maar Georgië hangt economisch af van Azerbeidzjan. Het heeft zijn solidariteit met Azerbeidzjan verklaard wat het concept van territoriale integriteit betreft [in Georgië zelf hebben delen van het land zichzelf onafhankelijk verklaard en staan niet langer onder controle van Georgië: Abkhazië en Zuid-Ossetië]. Georgië heeft aangeboden bemiddelaar te zijn, maar het zou door Armenië niet als neutrale onderhandelaar beschouwd worden. En Rusland zou zeker niet willen dat Tbilisi erbij betrokken zou raken [Rusland en Georgië waren in oorlog met elkaar in 2008]. Georgië zou hoogstens neutraal terrein kunnen bieden waar beide zijden elkaar zouden kunnen ontmoeten. Het zou zou zich meer moeten inmengen, maar er zijn grenzen aan de mogelijkheden.

Iran was mediator in 1992, maar werd toen uitgesloten. Maar ook Iran deelt zijn grenzen met beide landen. Het heeft er enorme belangen en zal bij alle toekomstige onderhandelingen in internationaal verband erbij betrokken moeten worden, ondanks tegenstand van de VS.