Het museum van het Hamza Huis in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

In Oezbekistan zijn beroemde schrijvershuizen ook monumenten van traditionele Oezbeekse binnenhuisarchitectuur. 

De Oezbeekse cultuur heeft zich ontwikkeld rond beroemde steden langs de Zijderoute zoals Bukhara en Samarkand. Dit verklaart waarom binnenhuisarchitectuur altijd een belangrijke rol heeft gespeeld in het dagelijks leven van de Oezbeken, die veel eerder sedentair zijn geworden dan andere buurstaten zoals Kirgizië of Kazachstan die tot het begin van de twintigste eeuw voornamelijk nomadisch bleven. 

Een van de beste manieren om de late negentiende tot vroeg-twintigste erfenis van complexe binnenhuisarchitectuur te ontdekken, is om huizen van beroemde schrijvers en kunstenaars te bezoeken. De Sovjet-Unie ontwikkelde een traditie van het openstellen van historische huismusea (ru: дом-музей [en]) of appartementenmusea (музей-квартира) van schrijvers die de socialistische waarden voor en tijdens de communistische periode (1917-1991) apprecieerden of onderschreven. Kenmerkend voor een dergelijk huismuseum waar de kunstenaar woonde, zijn de dagelijkse gebruiksvoorwerpen, edities van boeken en vertalingen van het werk van de schrijver, foto's en persoonlijke voorwerpen zoals kleren, glazen, pennen enz. zoals te zien is op deze video van het huis van de Russische Sovjetschrijver Konstantin Paustovski [nl].

Na de val van de Sovjet-Unie werd deze traditie voortgezet en waren ook voormalig gecensureerde schrijvers die voorheen als antisocialistisch werden beschouwd, welkom in 15 voormalige Sovjetstaten. 

Ook in Oezbekistan, waar sommige publieke personen werden geëerd terwijl andere in de jaren dertig gevangen hebben gezeten, zijn gedeporteerd en vermoord  vanwege hun vermeend anticommunistische houding, zijn literaire huismusea (vaak met tuinen) populair. Oezbeekse families zijn meestal groot en omvatten meerdere generaties. De schrijvershuizen worden omringd door grote tuinen voor het telen van fruit en groenten. De tuinen bieden ook weldadig groen en koelte in een land dat bekend staat om haar lange, droge en extreem hete zomers. 

Een van die huismusea in de stad Kokand [nl] in de Vallei van Fergana [nl] in het zuidoosten van Oezbekistan is het schrijvershuis van Hamza Hakimzade Niyazi [en]. Hamza was in politiek opzicht een “rode martelaar”. Als schrijver steunde hij het communistische bewind in sovjet-Oezbekistan en werd, daardoor, gestenigd door conservatieve moslims. Hij wordt beschouwd als belangrijkste toneelschrijver van de Oezbeekse literatuur en was een belangrijk taalhervormer.

Het huismuseum is klein maar laat het kenmerkend binnenhuisontwerp zien uit de laat-negentiende en begin twintigste eeuw dat nog steeds een inspiratie is voor het huidige Oezbekistan. Tijdens de Sovjetperiode van de jaren twintig tot negentig van de vorige eeuw werd de socialistische stedelijke architectuur en design beschouwd als het model om te kopiëren. Velen verlieten de traditionele manier van binnenhuisdecoratie, in ieder geval in de appartementencomplexen. Tegenwoordig beleeft de Oezbeekse culturele identiteit een revival en proberen meer mensen, ook in stedelijke settingen, dit traditioneel binnenhuisontwerp na te volgen.

De volgende foto's laten enkele van de belangrijkste elementen van deze traditionele architectuur zien die in het literair huismuseum van Hamza in Kokand te zien zijn.

Dit is de ingang naar het huismuseum met ingewikkeld houtsnijwerk op de voordeur.

Ingang van het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Hieronder het hoofdvertrek waar gasten werden ontvangen – in een cultuur waar de regels van gastvrijheid voorop staan – met een kenmerk van de traditionele Oezbeekse binnenhuisarchitectuur: complexe, omlijste nissen waarin vaak het meer verfijnde serviesgoed, boeken en kleine voorwerpen stonden. De omlijsting wordt traditioneel gemaakt van hout dat later in dezelfde kleur als de muur wordt geverfd. In het Oezbeeks worden deze nissen mehrob genoemd, verwijzend naar de mihrab,[nl] een gebedsnis in een moskee die voor de bidders de richting van Kaäba [nl] aangeeft.

Hoofdvertrek van het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Hieronder een ander voorbeeld van dezelfde traditionele nissen in een ander vertrek van het museum:

Slaapkamer in het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Een ander belangrijk onderdeel van het binnenhuisontwerp is het geschilderde, houten plafond in combinatie met houtsnijwerk en levendige kleuren. Dit wordt ook in Tadzjikistan [nl] veel gebruikt.

Geschilderd plafond in het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

In deze kamer kun je zien hoe meubels in een traditioneel interieurontwerp worden gebruikt: de vloer is bedekt met dikke tapijten waarop mensen in kleermakerszit zitten. Daarbovenop liggen dunne matrassen die zijn gevuld met katoen voor een beter zitcomfort. Dit worden in het Oezbeeks to'shak genoemd (op de foto liggen ze opgestapeld in een van de achterste alkoven). Voor eten en drinken wordt een klein tafeltje gebruikt. Grote houten dekenkisten worden gebruikt om kleding en waardevolle voorwerpen in te bewaren. In de middelste alkoof staan traditionele snaarinstrumenten die onderdeel uitmaken van de binnenhuisdecoratie.

Kamer in het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Nog een voorbeeld van de combinatie tapijt, to'shak en een tafeltje bedekt met traditioneel Suzani [en] borduurwerk dat veel wordt gebruikt in Midden-Aziatische culturen:

Kamer in het literair museumhuis van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Een voorbeeld van verfijnd houtsnijwerk op een deur:

Deur in het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Nog een voorbeeld van houtsnijwerk op een dekenkist (Oezbeeks: javon):

Dekenkist met houtsnijwerk in het literair huismuseum van Hamza in Kokand. Foto: Zafar Atajanov, gebruikt met toestemming.

Terwijl Oezbekistan de traditie van huismusea behoudt en nieuwe opent, krijgen Oezbeken en bezoekers een uniek inkijkje in een waardevol onderdeel van de culturele geschiedenis van het land.