Junteenth – Beeld: khema sok op Pixabay

De Latijnse zin Ex Africa semper aliquid novi (Semper aliquid novi Africam adferre) kan letterlijk worden vertaald als ‘Uit Afrika komt altijd iets nieuws’. De zin wordt toegeschreven aan Plinius de Oudere [nl], een Romeins cavalerieaanvoerder en schrijver uit de eerste eeuw voor Chr. Plinius de Oudere wees met deze uitspraak op de voortdurende ontdekkingen van opvallende zaken vanuit het Afrikaanse continent.

In de Verenigde Staten wordt vanaf 2021 op 19 juni Juneteenth [nl] (Freedom Day) gevierd als nationale feestdag. We herdenken op die dag de emancipatie van onze Afrikaans-Amerikaanse broeders en zusters in Texas en later in heel de Zuidelijke Verenigde Staten [nl]. Voor mensen van Afrikaanse afkomst en leden uit alle gemeenschappen is het van groot belang om na te denken over hoe de mensheid tot het betreurenswaardige punt kwam van het comodificeren, verhandelen, objectificeren en profiteren van de verkoop van menselijke wezens enkel op basis van hun huidskleur.

In dit artikel duiken we in de oorsprong van racisme en volgen het in tijd en ruimte om de eerste en laatste voorbeelden van racisme bloot te leggen. Via de psychoanalyse van Sigmund Freud zoals hij die in Der Mann Moses und die monotheistische Religion (Mozes en het monotheïsme) heeft opgeschreven, zal ik onderzoeken hoe het fundamentele concept van “andersheid” is ontstaan, zich over beschavingen heeft verspreid en zich als anti-zwart racisme, nordicisme, arianisme, nationalisme, kapitalisme, socialisme, en meer heeft gemanifesteerd en tot op heden onze huidige maatschappij beïnvloedt.

Verrassend genoeg zal dit onderzoek ons overeenkomstig met Plinius’ waarschuwing leiden naar een enigszins amusante ontdekking: de eerste racist werd gevonden in Afrika en we koesteren de hoop dat de laatste racist ook uit Afrika zal komen.

De eerste racist

Er bestaat wetenschappelijke consensus over de aanname dat de oorsprong van het leven circa zes tot twee miljoen jaar geleden in Afrika heeft plaatsgevonden. De eerste staat werd gesticht in Afrika (3273-2987 voor onze jaartelling) toen de farao's Narmer of Menes Opper- en Neder-Egypte [Kemet] verenigden en de eerste dynastie werd gesticht. Egypte kende een bloeiende beschaving, verschillende volken en onderging diverse invasies en veroveringen. De schitterende uitvindingen van het oude Egypte en Nubië, waaronder piramiden, hiërogliefen, het hiëratisch schrift met inkt op papyrus [nl], medicijnen, kalenders, de shadoef [nl], het meroëtische schrift [de], de Nubische architectuur, juwelen en goudsmeedwerk, het Nubische boogschieten, ijzerwerk, wiskunde en irrigatiesystemen waren zo verbluffend en inspirerend dat de opschepperige soldaat Ancient Pistol, een karakter uit drie toneelstukken van Shakespeare, uitriep: “A foutre for the world, and worldings base! I speak of Africa, and golden joys.” Om een dergelijk lang leven en diversiteit vol te kunnen houden, belichaamde Egypte de geest van Ubuntu – wijsheid, wetenschap, inclusiviteit en tolerantie die werd mogelijk gemaakt door polytheïsme.  

In 1939 zette Freuds Der Mann Moses und die monotheistische Religion gangbare opvattingen op zijn kop door te onthullen dat Mozes in werkelijkheid in een Egyptisch gezin was geboren en familiebanden had met de farao Achnaton, een vroege monotheïst. Mozes ontvluchtte Egypte [Kemet], bleef het monotheïsme aanhangen en was een inspiratie voor het judaïsme, christendom en ten slotte de islam. Hoewel deze geloven vrede en liefde prediken, hebben ze ook de concepten van andersheid geïntroduceerd en door de geschiedenis heen de mensheid verdeeld met tragische gevolgen.

In het boek van Bob Brier, A History of Ancient Egypt (2011), wordt Achnaton beschreven als de “afvallige farao” en de “vroegst gedocumenteerde monotheïst ter wereld”. Ik beweer echter dat Achnaton als de eerste racist kan worden gezien, omdat met zijn geloof een niet eerder vertoond niveau van verdeling en bloedvergieten in de geschiedenis van de mensheid werd geïntroduceerd: van de slachtingen van “ongelovigen”, “heidenen”, niet-joden en “ontrouwen” in de Thora, de Bijbel of de Koran, tot de huidige oorlogsterroristen, slavenhandel en kolonialisme, soms gerechtvaardigd door de joods-christelijke, religieuze mythe van de vloek van Kanaän [nl].

Monotheïstische religies en de ideologie van de Vloek van Kanaän

De oorsprong van het judaïsme, christendom en de islam kan worden herleid tot Abraham. Deze drie monotheïstische religies hebben ook een gedeelde verwijzing gemeen naar de religieuze mythe van de “Vloek van Cham“[nl], gebaseerd op volksmythen of passages uit de christelijke Bijbel zoals Genesis 9:20-27. In het verhaal bespot Cham zijn vaders naaktheid. Noach vervloekt daarop Kanaän, een van Chams zonen, en zegent zijn andere zonen Sem en Jafet. Door racisme-ideologen wordt dit geïnterpreteerd als een zegening van alle witte en niet-zwarte volken op de wereld. Hoewel in het oorspronkelijke verhaal niet expliciet over huidskleur wordt gesproken, hebben allerlei racistische bekeerlingen deze zogenaamde vloek geïnterpreteerd als toepasbaar op zwarte mensen.

Deze interpretatie diende eeuwenlang als een bizarre, verdraaide rechtvaardiging voor de onderdrukking, onderwerping en slavernij van zwarte mensen. Hoewel niet alle aanhangers van deze religies slavernij praktiseerden, ligt de associatie van zwartheid met inferioriteit en onderwerping diep verankerd in het collectieve bewustzijn van bepaalde culturen, hetgeen heeft geleid tot onvoorstelbaar leed en ontmenselijking. Deze Vloek van Cham – versterkt door de opvatting dat zwartheid gelijk stond aan inferioriteit – leefde 13 eeuwen voort, tijdens de Arabische slavenhandel en de verovering van Noord-Afrika. De Senegalese antropoloog Tidiane Ndiaye [nl] heeft dit in zijn boek Le génocide voilé (De gesluierde genocide) uitgebreid beschreven. Ook tijdens de Europese trans-Atlantische slavenhandel, het kolonialisme en het huidige neokolonialisme heeft dit concept vijf eeuwen lang voortgeduurd.

Griekse, Romeinse beschavingen en het uitwissen van zwartheid

Over de hele wereld worden Griekse en Romeinse beschavingen bewonderd, met als gevolg dat oude steden zoals Sparta jaarlijks een eindeloze stroom toeristen over zich heen krijgen. We hebben veel te danken aan deze beschavingen. Hun invloed is diep verankerd in onze kennis en taal. Het is gebruikelijk om de “wortels” van woorden te benadrukken via Griekse, Romeinse en Latijnse etymologie. Wat echter vaak over het hoofd wordt gezien is dat veel van deze beroemde Griekse wetenschappers hun kennis hebben opgedaan in Egypte/Afrika.

Schrijvers zoals Cheik Anta Diop (1974) “The African Origin of Civilization: Myth or Reality,” Martin Bernal (1987) “Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization,” Chancellor Williams (1971), “The Destruction of Black Civilization” en George James, om er enkele te noemen, hebben uitgebreid aangetoond dat de impact en invloed van Afrikaanse beschavingen op de opkomst van Griekse en Romeinse beschavingen aanzienlijk is. In zijn boek “Stolen Legacy: Greek Philosophy is Stolen Egyptian Philosophy” (1954), laat George James zien dat de oude Grieken niet de originele auteurs van de Griekse filosofie waren. Hij toont aan dat hun filosofische ideeën en concepten voornamelijk waren geleend of gestolen van oude Egyptenaren. James toont ook aan dat Alexander de Grote Egypte binnenviel, de Koninklijke Bibliotheek van Alexandrië plunderde en de collectie in beslag nam. Met name Aristoteles heeft zijn ideeën overgenomen uit deze gestolen boeken en in de bibliotheek zijn school gesticht.

Terwijl we dus nog steeds groot respect hebben voor Griekse en Romeinse verdiensten, is het belangrijk de aanzienlijke bijdragen en intellectuele grondslagen die door Afrikaanse beschavingen zijn gelegd – die vaak zijn overschaduwd of opzettelijk uit de geschiedenis zijn gewist – te erkennen.

Renaissance, moderniteit en de wedergeboorte van anti-zwart racisme

De renaissance markeerde een centrale, belangrijke overgang van de middeleeuwen naar de moderne tijd, geïnspireerd door klassieke ideeën en prestaties uit de oudheid. Wetenschappelijke en technologische vooruitgang, samen met de invloed van het humanisme en de Verlichting, vormden het pad van de moderne maatschappij, grotendeels beïnvloed door de erfenis van de Grieks-Romeinse beschaving. Deze eeuw van Verlichting en vooruitgang werd echter ontsierd door een alarmerende en ongekende heropleving van “wetenschappelijk” racisme.

In 1550-1551 hielden wetenschappers in Valladolid, Spanje, een officieel dispuut [nl] over de menselijkheid en het bestaan van een ziel in inheemse, Amerikaanse volkeren, om maar niet te zwijgen in tot- slaafgemaakte Afrikanen in Amerika. Het dispuut laat een hoofdstuk in de geschiedenis zien waarin bepaalde individuen zich verlaagden tot het niveau van ontkenning van de menselijkheid van andere individuen. Zwarte mensen werden daarmee veroordeeld tot een staat van maatschappelijke dood. Wetenschappelijk racisme ontstond als een poging om slavenhandel en kolonialisme te rechtvaardigen en het bestaan van het “Arische ras”, nordicisme enz. – de vermeende superioriteit van witte Europeanen boven andere “rassen” – te bevorderen.

Helaas ondersteunden invloedrijke Europese schrijvers uit die tijd dit onaangename geloof en verdiepten zich in de pseudowetenschap van rassentheorieën die destijds schering en inslag waren. Carl Linnaeus, een beroemde Zweedse botanist, natuurkundige en aanhanger van rassentheorieën, verdeelde in zijn Systema Naturae (1735) mensen in “rassen”. Op kwaadaardige wijze werden zwarte mensen als intellectueel en moreel inferieur aan de witte, gele en bruine “rassen” gezien. Deze schrijvers en hun volgelingen zetten hun schadelijke stereotyperingen voort, en droegen zo bij aan de ontmenselijking van zwarte mensen – iets dat tot op heden min of meer doorgaat.

De invasie van Napoleon Bonaparte in Egypte (1798-1801) intensifieerde bovendien de destructieve houding van Westerse beschavingen ten opzichte van Egyptische en Afrikaanse beschavingen die begon in de Grieks-Romeinse periode. Vanuit een verlangen naar culturele en intellectuele overmacht, volgend op een desastreus verlopen Haïtiaanse revolutie, waren troepen van Napoleon betrokken bij de kunstroof van waardevolle, wetenschappelijke en culturele documenten, en belangrijke artefacten waaronder de Steen van Rosetta, standbeelden, sculpturen en oudheden met Egyptische goden, sfinxen, obelisken en mummies.

De laatste racist

Semper novi quid ex Africa! De oorsprong van anti-zwart racisme kan worden herleid tot het monotheïstische, dualistische, manicheïstische geloofssysteem dat door Achnaton werd geïntroduceerd en in opvolgende geloofssystemen werd doorgezet. De oplossing van racisme ligt echter in het Afrikaanse begrip Ubuntu en alle authentieke versies in alle andere culturen.

Ubuntu is een filosofisch concept dat geworteld is in Afrikaanse culturen, waar hetzelfde centrale idee met gebruik van verschillende concepten is uitgedrukt. Het staat boven natiestaten en benadrukt de onderlinge verbondenheid en afhankelijkheid van individuen, natuur, cultuur en omgeving binnen een gemeenschap. Ubuntu benadrukt dat ware menselijkheid voortkomt uit betekenisvolle relaties met anderen, waarbij empathie, mededogen en respect wordt gepromoot. Het benadrukt het collectieve welzijn van de gemeenschap boven individuele belangen en bevordert solidariteit en samenwerking.

In het hart van Ubuntu ligt het begrip dat individuen en natiestaten bestaan binnen een breder sociaal domein waarin verantwoordelijkheid wordt gedragen voor anderen. Dit idee staat lijnrecht tegenover de heersende “realistische” theorieën in internationale relaties en economieën waarin de wereld wordt gezien als een anarchisch systeem [nl] dat wordt gedreven door power dynamics, winstbejag (kapitalisme/socialisme), of het ‘recht van de sterkste’, een ideologie die wordt aangehangen door sociaal Darwinisten [nl].

Ubuntu stimuleert de waarden van verzoening, vergeving en conflictoplossing door dialoog en begrip. De laatste racist zal de laatste mens zijn die de filosofie van Ubuntu omarmt en “ras”, cultuur, etniciteit en landsgrenzen overschrijdt voor een ware, authentieke menselijke familie.

Happy Juneteenth!