De beperkende maatregelen voor begrafenissen vinden al plaats in de buitenwijken van Brazilië. Illustratie door Magno Borges voor Agência Mural.

Dit artikel werd geschreven door Raquel Porto. Wij plaatsen het hier in het kader van een partnerschapsovereenkomst voor het delen van content tussen Global Voices en Agência Mural.

[Tenzij anders aangegeven verwijzen alle links in dit artikel naar pagina's in het Portugees n.d.t.]

Sinds mensenheugenis is het waken bij het ontzielde lichaam van een geliefde, het laatste eerbetoon, de begrafenis of crematie een ritueel dat binnen culturen op verschillende wijze wordt vormgegeven. Bij tegenspoed kan van dit ritueel moeten worden afgeweken, waardoor het moment van afscheid nog pijnlijker wordt.

Mijn familie heeft dit van nabij meegemaakt. In Brazilië en andere landen die zijn getroffen door de Covid-19-pandemie vinden dodenwaken volgens een nieuw protocol plaats. Op 19 maart hebben wij afscheid genomen van Ester Santos Porto die op 68-jarige leeftijd overleed.

Geboren in Laranjeiras, een stad met bijna 29.000 inwoners in de staat Sergipe, in het noordoosten van Brazilië, vertrok ze in de jaren zeventig van de vorige eeuw naar de Braziliaanse hoofdstad São Paulo. Als hartstochtelijke vrouw uit het noordoosten, verpleegster, toegewijde en strijdlustige moeder heeft ze enorm gevochten maar moest uiteindelijk de strijd tegen kanker opgeven.

Alsof dit nog niet verdrietig genoeg was, werd de situatie nog erger toen we beseften dat we afscheid moesten nemen onder de heersende coronabeperkingen, omdat haar sterven midden in een pandemie plaatsvond.

Elk land heeft een manier om dodenwaken en begrafenissen te regelen tijdens de Covid-19-lockdown. In sommige landen is het niet toegestaan dat een naaste de kist nadert. In Brazilië is bij decreet van de gemeentelijke gezondheidsdienst van de stad São Paulo verordend dat bij dodenwaken en begrafenissen niet meer dan tien personen aanwezig mogen zijn, het ceremonieel niet langer dan een uur mag duren en de doodskist verzegeld moet zijn in het geval van een bevestigde Covid-19-besmetting.

De begrafenis van mijn tante ging als volgt: een korte afscheidsceremonie met geopende kist op 21 maart 2020 op de begraafplaats van Vila Formosa (in het oostelijk deel van  São Paulo). Het aantal aanwezigen voor het laatste eerbetoon kun je op je vingers natellen: slechts twee van haar elf broers en zussen. Mijn tante laat drie kinderen en een kleinkind achter. De dodenwake duurde bovendien maar een klein uur en we mochten niet lang in de aula blijven waar de kist stond.

De begraafplaats Vila Formosa is de grootste van de stad São Paulo en een van de grootste van Latijns-Amerika. Sinds het begin van de pandemie dragen begraafplaatsmedewerkers speciale kleding. Vanwege het risico op besmetting worden de doodskisten verzegeld en hebben families ongeveer tien minuten tijd om afscheid te nemen van hun dierbaren.

Mijn vader en andere familieleden van mijn tante Ester – ooms en tantes, broers en zussen – konden niet aanwezig zijn, hetzij omdat zij daar zelf voor kozen, hetzij op advies van hun familie. Ze behoren tot de risicogroepen vanwege hun leeftijd of omdat ze aandoeningen hebben zoals hoge bloeddruk, diabetes of immunosuppressie. Al deze mensen konden dit overgangsritueel niet meemaken en hebben, om besmetting te voorkomen, geen afscheid kunnen nemen.

De pandemie van Brazilië

Het nieuwe coronavirus, dat de huidige pandemie veroorzaakt, heeft zich vanuit de stad Wuhan in China verspreid. Sinds december 2019 zijn honderden landen door het virus getroffen en vielen er wereldwijd duizenden doden. In Italië, een van de landen die het meest door het Covid-19-virus is getroffen, vielen er eind maart meer dan 8000 coronadoden te betreuren [Wikipedia landenoverzicht geregistreerde coronadoden en -besmettingen].

Op 12 april 2020 telde Brazilië volgens statistieken van het ministerie van Volksgezondheid 22.169 bevestigde Covid-19-besmettingen en 1.223 coronadoden. De eerste coronabesmetting werd op 26 februari in het land bevestigd. De federale regering schat dat de epidemie naar verwachting tussen mei en juni zijn hoogtepunt zal bereiken [volgens de laatste informatie gepubliceerd door het Braziliaanse Ministerie van Volksgezondheid, waren er op 12 mei 2020 in Brazilië 177.589 bevestigde Covid-19-besmettingen en 12.400 coronadoden n.d.t.].

Het beleid van de minister van Volksgezondheid, Luiz Henrique Mandetta, volgt – ondanks diepe meningsverschillen met president Jair Bolsonaro – de aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO): social distancing, het advies om regelmatig je handen met zeep te wassen, gebruik van desinfecterende gel en speciale aandacht voor ouderen (personen boven de zestig jaar).

De Braziliaanse president noemt zijn bezorgdheid over de economie, beïnvloed door het stopzetten van activiteiten tijdens de quarantaine, voortdurend als rechtvaardiging voor de verdediging van wat hij “verticale isolatie” noemt: alleen personen die tot de risicogroepen behoren zouden in thuis-isolatie moeten worden geplaatst. Jair Bolsonaro overtrad zelf de regels van het confinement (opsluiting) en bezocht openbare plaatsen, zoals winkels, waardoor er menigten ontstonden. Hij dreigde ook zijn minister van Volksgezondheid te ontslaan. [Luiz Henrique Mandetta werd uiteindelijk op 16 april 2020 ontslagen en vervangen door de oncoloog Nelson Teich [en] die op 15 mei 2020 ontslag heeft genomen [en] n.d.t.]

Mijn naasten en ik hebben geen afscheid kunnen nemen van mijn tante Ester. Zolang de pandemie voortduurt, zullen veel andere Braziliaanse families in dezelfde situatie verkeren. Hoe triest het ook lijkt, het advies dat ik zou geven is om onze doden te eren, al is het op afstand.

Afscheidsrituelen kunnen ons helpen te rouwen. Ze zijn belangrijk tijdens het rouwproces, helpen ons om verder te gaan en na verloop van tijd nog slechts heimwee te koesteren.

Ik zal mijn tante missen en ik bewaar goede herinneringen aan deze bijzondere, moedige, ijdele en mooie vrouw die ons eens de schrik op het lijf joeg toen we de pot met menselijke hersenen op sterk water zagen die ze in haar kantoor bewaarde. Dit artikel is mijn manier om haar eer te betonen. En zoals de Braziliaanse rapper, singer, songwriter Emicida zegt: ‘Escrevo como quem manda cartas de amor‘ [Ik schrijf als iemand die liefdesbrieven stuurt].