Illustratie door Global Voices, met de Río Grande en een graafmachine. De afbeelding op de achtergrond is van de Facebookpagina van de gemeente San Pedro de Chicozapotes, gebruikt met toestemming.

De Río Grande, in de Cuicatec regio van Oaxaca, in zuidelijk Mexico, is een van de vele waterwegen die bijdragen aan de meer dan 50 miljard ton zand die jaarlijks weggehaald worden. Het gebrek aan adequaat toezicht door Mexicaanse autoriteiten heeft lokale families tot enige getuigen van meer dan een decennium van extractie gemaakt. Na water is zand wereldwijd de meestgebruikte grondstof.

In de stad San Pedro Chicozapotes is een gigantische amateboom van minstens 25 meter hoog in de rivier van 300 meter breed gevallen. Aan de ene kant, waar alleen zand en grind liggen, is een graafmachine elke dag dit materiaal aan het verwijderen, zonder te stoppen, de ene vrachtwagen na de andere vullend. “Deze machines houden nooit op. Op dit moment haasten ze zich om het zand te winnen en het op te slaan voor gebruik in het regenseizoen,” zegt lokale milieubeschermer Don Ismael. “Dan, wanneer de regen ophoudt,” voegt hij kwaad toe, “komen ze weer terug naar de rivier.”

Ismael gebruikt een pseudoniem om zijn identiteit te beschermen, wegens de veiligheidsrisico's en angst voor vergelding in San Pedro Chicozapotes. Volgens het Mexicaanse Centrum voor Milieuwetgeving (CEMDA) is Oaxaca voor milieuactivisten de dodelijkste staat van Mexico. Ismael is een man van eenenvijftig, oorspronkelijk uit  Chicozapotes, een kleine gemeenschap van Cuicatec en Afrikaans-Mexicaanse mensen 3,4 kilometer ten noorden van de gemeente San Juan Bautista Cuicatlán.

Graafmachines halen zand uit de Río Grande in Oaxaca. Foto: Juana García, gebruikt met toestemming.

Ismael vertelt dat hij als kind met zijn vriendjes in verschillende delen van de Río Grande ging zwemmen, waar ze dan quelites (eetbare kruiden) verzamelden, visten in bepaalde zones, speelden, en door het zand liepen. Sinds zijn kindertijd, legt hij uit, is de rivier een onderdeel geweest van zijn thuis, net als het voor de families van de dozijn gemeenschappen die aan de rivier grenzen is.

Hij herinnert zich dat hij overal in de rivier kon zwemmen, zonder zich zorgen te maken over de gevaren; in die tijd was er nog geen extractie waardoor gevaarlijke zones ontstonden: “We wisten waar de rivier dieper was en welke delen veilig waren van de stroming, dus we konden zonder zorgen erin en eruit gaan. Maar nu is het niet meer veilig, vanwege de winning van zand en gravel. De rivier is ook vervuilder en ontbost; er zijn gebieden die compleet ontdaan zijn van de bomen en planten die we tien jaar geleden nog konden zien. Voor de winning kon je overal tussen deze bomen fijn liggen; nu zie je alleen maar hopen stenen,” zegt hij, wijzend naar de plekken waar de graafmachine blijft doorgraven.

Door zijn rol in het bouwen van huizen en andere infrastructuur is zand een essentiële grondstof voor economische ontwikkeling. Een rapport uit 2022 van het VN-Milieuprogramma (UNEP) zegt echter dat “de winning van zand op plekken waar het een actieve rol speelt, zoals in rivieren en kust- en zee-ecosystemen, leidt tot erosie, verzilting van waterwegen, het verlies van bescherming tegen stormvloeden, en de achteruitgang van de biodiversiteit.”

De kracht van de rivier is langzamerhand veranderd. Inwoners zeggen dat een stijging in het waterpeil nu ertoe leidt dat de rivier alles in haar pad meesleurt, de oevers wegspoelt, bomen omver beukt, en de flora vernielt, want — zoals de lokale bevolking in kaart heeft gebracht — de gebieden die voorheen zand hadden, hebben dat nu niet meer.

Advocate en milieuactiviste Liudmila Oropeza Fuentes, oorspronkelijk uit de Cuicatec-regio, voegt toe dat het gebied waar het zand is weggehaald nu privéterrein is: “Vroeger was het een openbare doorgang, waar iedereen kon komen en van de rivier kon genieten, je kon door het hele gebied tot Cuicatlán lopen. Maar nu kan dat niet meer, het is vrijwel helemaal afgezet en wordt bewaakt.”

Natuur is geen bassin van grondstoffen; het is de bron van leven

Op 5 april 2025 hielden communautaire autoriteiten, ejido-vertegenwoordigers (een gemeenschappelijke vorm van landbeheer), leden van de gemeenschap en bewoners in San Pedro Chicozapotes het eerste Forum voor de Verdediging en Behoud van de Río Grande, om hun afwijzing van de zand- en gravelwinning, die al meer dan een decennium gaande is, te onderstrepen.

Tijdens het forum maakten zij van de gelegenheid gebruik om hun strijd door gemeenschapsorganisatie te benadrukken, hoewel Oropeza Fuentes toegeeft dat dit niet gemakkelijk is: zij die de rivier uitbuiten hebben invloed en macht, zowel in het bestuur van de staat Oaxaca als in het landsbestuur en in de commerciële sector.

Tijdens het forum en in andere kleine vergaderingen zijn verschillende bewoners en leiders van de gemeenschap begonnen een afweerfront te organiseren. Ze zijn overeengekomen om verschillende dorpen langs de rivier en verder landinwaarts te bezoeken om de bewustwording over de gevolgen van zandwinning en vervuiling te vergroten en het belang van water en de rivier te benadrukken.

Oropeza Fuentes zegt dat de inwoners van Chicozapotes “geloven dat ze, op elk moment, niet alleen getroffen worden door de zandwinning, maar ook door ontbossing, droogtes, en andere problemen die ontstaan.” Hoewel ze begrijpen dat de enige manier om het plunderen van natuurlijke hulpmiddelen te stoppen gemeenschapsorganisatie is, zijn ze bang om er openlijk over te spreken, uit angst voor represailles.

Inwoners hebben zich altijd verzet tegen de extractie van hun grondstoffen, maar het was pas in 2019 dat de landbouwautoriteiten besloten om de ongecontroleerde winning van zand, stenen en grind te rapporteren. Ismael houdt vol dat het de bewoners veel pijn doet om de rivier in haar huidige staat te zien: “De roof vormt niet alleen een bedreiging voor onze levens, maar ook voor die van alles wat in de rivier leeft: de planten, de dieren. Voorheen zag je op veel meer plekken vissen.”

Het is noen en we hebben al minstens een kilometer langs de oever gewandeld. Middenin de Río Grande wijst Ismael naar de hopen zand en steen in de verte terwijl hij beschrijft hoe het plunderen van de waterweg zich ontwikkeld heeft. Onderweg verzamelen we quelites voor Ismael’s familie; op sommige stukken kwamen we langs een paar stieren in de schaduw van de wilgenbomen.

Hoewel niemand de verdedigende partij vertegenwoordigt, is het standpunt van de gemeenschap duidelijk. “We zullen ze niet toelaten onze middelen te blijven stelen,” verkondigt Oropeza Fuentes. “Beetje bij beetje zullen we met meer inwoners en gemeenschappen spreken, om dit gevecht een naam te geven.”

Ongereguleerde vernietiging van de rivier

De uitbuiting van de Río Grande beperkt zich niet tot San Pedro Chicozapotes; het vindt plaats langs de gehele rivier. Lokale bewoners herinneren zich dat de winning al voor 2010 begon. In die tijd kon iedereen zand winnen voor kleine bouwwerkzaamheden, maar dit was niet zo'n probleem, door de grote hoeveelheden. In 2015 startte de Concha Ojeda familie echter met een grootschalig commercieel project.

Hoewel zandwinning toegestaan is, is de hoeveelheid die weggehaald wordt ongereguleerd. “Zand en grind behoren qua volume tot de meest gewonnen middelen, zijn mogelijk een van de meest winstgevende sectoren van illegale handel en tegelijkertijd een van de minst gereguleerde,” vermeldt de internationale bank BBVA in het duurzaamheidskatern van hun 2022 Global Sand Observatory rapport.

Opgehoopt zand en grind, gewonnen in deze nu particuliere zone. Foto: Juana García, gebruikt met toestemming.

In 2018 begonnen de landbouwautoriteiten van de gemeenschap — inwoners die het land en het gebruik ervan beheren — onderzoek te doen naar wie verantwoordelijk was voor de roof van zand en grind. Ze benaderden verschillende overheidsorganen die verantwoordelijk zijn voor het in de gaten houden van natuurlijke hulpmiddelen, waardoor ze terechtkwamen bij Elpidio Desiderio Concha Arellano.

In Chicozapotes is zakenman, politicus en voormalig ambtenaar Concha Arellano, in het verloop van meerdere jaren, uitgelicht wegens de excessieve exploitatie van verschillende delen van de rivier. Gedurende deze tijd was er, volgens de landbezitters van de gemeenschap, “nog geen flintertje steun voor de gemeenschap; het is enkel en alleen voor zijn eigen gewin geweest.”

Concha Arellano, afkomstig uit de gemeente San Juan Cuicatlán in de staat Oaxaca, was van 2009 tot 2012 een federaal afgevaardigde voor de Institutionele Revolutionaire Partij (PRI). Hij verkreeg daarna verschillende machtsposities binnen de partij en de regering.

Zijn dochter, Lizbeth Anaid Concha Ojeda, is momenteel een lokale volksvertegenwoordiger en president van de Permanente Commissie over Bestuur en Landbouwzaken in het parlement van Oaxaca. Dit heeft tot beschuldigingen geleid dat de familie haar invloed heeft gebruikt om snel vergunningen te verkrijgen voor steenwinning, na druk van de autoriteiten en inwoners van Chicozapotes. Concha Arellano wordt ook beschuldigd van machtsmisbruik in het voordeel van zijn zoon. De autoriteiten claimen namelijk dat hij al voor 2010 zonder toestemming aan de mijnwerkzaamheden begonnen is, voordat zijn zoon de relevante vergunningen kreeg, die in 2029 verlopen.

“Als je naar dit stuk kijkt, zie je enkel stenen, maar verderop is het helemaal groen, zoals de hele rivier zou moeten zijn,” zegt Ismael, vooral omdat de waterweg onderdeel is van het Tehuacán-Cuicatlán Biospfeer-Reservaat, een beschermd natuurgebied in Mexico en Werelderfgoed sinds 2018.

Otters en inheemse diersoorten gaan ten onder aan de uitbuiting

De bijna-bedreigde Darwiniothamnus tenuifolius in Galápagos. Foto: Will Pollard/iNaturalist (CC BY-NC)

Op een zonnige lentedag van bijna 40 graden Celsius lopen we de zandwinning te documenteren. Er zijn een paar gebieden waar de machines de fauna en flora nog niet verstoord hebben. In deze gebieden bloeit volgens de lokale bevolking de Darwiniothamnus tenuifolius, ook wel bekend als Darwin's aster of palo de agua, naast andere soorten.

Volgens het magazine van de Charles Darwin Stichting, Sew Me in Your Garden, is dit een bijna-bedreigde soort die alleen maar op de Galapagoseilanden gevonden kan worden. Inwoners van San Pedro Chicozapotes zeggen echter dat de palo de agua altijd al een onderdeel is geweest van de rivier, naast quelites, wilgen en andere planten. Nu gaat de bloem echter verloren.

Darwiniothamnus tenuifolius, dat zich vermoedelijk bevindt in de Río Grande in Oaxaca (México). Foto: Juana García, gebruikt met toestemming.

“Vroeger vonden we palo de agua langs de gehele rivier, maar nu — kijk daar — niet meer,” benadrukt Ismael. “Zand zorgt voor leefgebieden voor een brede diversiteit van flora en fauna, en speelt een fundamentele rol in het ondersteunen van biodiversiteit. Er is echter nog steeds niemand die deze belangrijke soorten vastlegt.”

Ongeveer 30 kilometres van San Pedro Chicozapotes verwijderd, in het Tehuacán-Cuicatlán Biosfeer-Reservaat, vormen de oevers van de Río Grande het leefgebied van de neotropische rivierotter (Lontra longicaudis), een van slechts drie in Mexico. In oktober 2005 werd de aanwezigheid van deze soort bevestigd door de ontdekking van 21 uitwerpselen en pootafdrukken.

Terwijl sommige delen van de rivier echter dieper worden, worden de stromingen sterker en sterker. Als dat zo doorgaat, zou de schade onomkeerbaar kunnen blijken, waaronder veel soorten die in de rivier wonen ernstig zouden lijden.

De bijna-bedreigde Centrale Neotropische rivierotter (Lontra longicaudis). Foto: Carlos Sánchez/iNaturalist (CC-BY-NC)

In de tussentijd hopen de Cuicatec inwoners van Chicozapotes en andere gemeenschappen die samenleven met de Río Grande dat de winning zal stoppen, ook al voelt regelgeving nog ver. De strijd wordt bovendien steeds moeilijker vanwege sociale omstandigheden, geweld, en de criminalisering van landactivisten in Mexico.

Volgens het jaarlijkse rapport van CEMDA werden in 2024 25 landactivisten vermoord in Mexico, een toename van 25 procent vergeleken met 2023. Het rapport beschrijft ook minstens twintig voorvallen van criminalisering in datzelfde jaar — en met 15 aanvallen is Oaxaca de staat met het grootste aantal. “We hebben geen keuze, behalve onszelf blijven verenigen,” benadrukt Ismael, “voor de rivier.”

Serie: Environmental Defenders

Deze serie van artikelen legt, samen met het Latin America Bureau (LAB), het werk van milieuactivisten in verschillende Latijns-Amerikaanse en Caribische landen vast. Het belicht zowel de gevaren die zij tegenkomen als hun overwinningen in de verdediging van hun leefgebieden en gemeenschappen.