TikTok op een iPhone. Afbeelding door Solen Feyissa. Vrij om te gebruiken via unsplash.

In een recent onderzoeksproject ontdekte ik dat TikTok clan-vorming versterkt en de Somalische identiteitspolitiek verandert door conflicten en interne groepspolarisatie in de Somalische samenleving aan te wakkeren.

Clan-identiteit in de Somalische samenleving is geworteld in de vaderlijke afstamming en vormt een centrale pijler van de politieke organisatie, geschillenbeslechting en sociale verbondenheid. In het pre-koloniale en post-onafhankelijke Somalië vond bestuur vaak plaats via “Shir” (clan-vergaderingen). Deze ruimtes boden plaats voor overleg en het modereren van informatie, met name bij conflictbemiddeling.

Sinds de ineenstorting van de centrale Somalische staat en de daaropvolgende groei van de Somalische diaspora hebben digitale mediaplatformen en andere bemiddelende communicatieplatformen echter geleid tot de opkomst van nieuwe, gedigitaliseerde clan-interacties. Platformen zoals TikTok hebben transnationale identiteitsverbindingen mogelijk gemaakt die traditionele clan-bestuursmechanismen hebben verstoord. Deze platformen hebben individuen, met name jongere gebruikers, in staat gesteld hun clan-identiteit te uiten, te tonen en te gebruiken via ideeën, livestreams en virale commentaren.

Clan-vorming gaat digitaal: oude identiteiten in nieuwe ruimtes

Clan-identiteit heeft het leven in Somalië lange tijd gevormd. Clan-vorming heeft historisch gezien de politiek, bescherming en verbondenheid bepaald. In traditionele fora zoals de Shir beslechtten oudere mannen geschillen en beslisten ze over collectieve zaken, terwijl jongeren en vrouwen grotendeels werden buitengesloten.

TikTok heeft deze orde verstoord. Plotseling kunnen tieners, jonge mannen en vrouwen – voorheen uitgesloten in de clan-politiek – hun identiteit online laten gelden. Ze doen dit door clan-banners te tonen, clan-gedichten te schrijven of codetaal in livestreams te gebruiken.

Een opvallend voorbeeld is de opkomst van clan-gevechten op TikTok. Deze zogenaamde ‘battles’ zijn gevechten om de macht, waarbij influencers van verschillende clans het tegen elkaar opnemen, elkaar uitdagen en hun volgers mobiliseren. Donaties worden verzonden in de vorm van digitale munten, vaak gepresenteerd als een teken van clan-trots. Wat ooit het domein was van clanleiders in besloten bijeenkomsten, is nu openbaar, wereldwijd en wordt verhandeld.

Deze digitale uiting van clan-identiteit is zowel bemoedigend als verontrustend. Het geeft buitengesloten stemmen nieuwe zichtbaarheid, maar ontdoet hen ook van de beperkingen die ouderen ooit oplegden, waardoor clan-vorming een viraal spektakel wordt.

Betrouwbare mediaberichten tonen aan dat deze munten ook conflicten in Somalië financierden. TikTokers uit Somaliland en de nieuw gevormde Noordoostelijke Staat in Somalië organiseerde TikTok-battles die geld doneerden aan partijen in de conflicten van 2023 in de stad Laasanood, in het noordoosten van Somalië.

TikToks opkomst in Somalische gemeenschappen

Elke avond loggen jonge Somaliërs uit de Hoorn van Afrika en de diaspora in op TikTok, niet alleen om naar dansjes of humor sketches te kijken, maar ook om live battles bij te wonen. Deze battles, vaak geleid door mannelijke Somalische TikTok-influencers, zijn geen onschuldige humoristische wedstrijden of optredens. Ze veranderen digitale arena's in ruimtes waar gebruikers clan-gerelateerde beledigingen naar elkaar slingeren, geld inzamelen om hun groepen te verdedigen en steun verzamelen rond historische rivaliteiten. Munten stromen binnen, emoties laaien op en duizenden mensen kijken toe.

Eind september vond zo een battle plaats tussen twee Somalische influencers op TikTok. Nadat de live battle was afgelopen, werden opgenomen clips bewerkt om te passen in het verslavende korte videoformaat van het platform, en op grote schaal opnieuw verspreid, waardoor de vete verder werd versterkt en de betrokkenheid van het publiek werd verlengd. Het platform heeft de wereld veroverd met zijn verslavende korte video's en speelt een onverwachte, verontrustende rol in de Somalische samenleving. Hoewel digitale technologieplatformen in het begin werden gevierd als ruimtes voor culturele trots en verbinding, is TikTok steeds meer een podium geworden waar eeuwenoude clan-identiteiten opnieuw ingevoerd worden, soms met gevaarlijke gevolgen.

Sinds begin 2020 is TikTok razend populair geworden in de Somalische gemeenschappen doorheen Somalië, Kenia, Ethiopië, Djibouti en de diaspora. Met meer dan 3.9 miljoen actieve gebruikers in Somalië alleen al, is de app inmiddels een vast onderdeel van het digitale leven.

Waarom TikTok? Het ontwerp van het platform maakt het voor iedereen, of je nu wel of niet kunt lezen of schrijven, gemakkelijk om content te creëren en te delen. TikToks uniek ontworpen For You Page (FYP) zorgt ervoor dat zelfs gebruikers zonder volgers binnen een mum van tijd viraal kunnen gaan. Functies zoals duetten, stitches en remixen zorgen voor speelse interactie, waardoor het platform vooral aantrekkelijk is voor jongeren.

Aanvankelijk werd de euforie van digitale mediaplatformen positief ontvangen. TikTok werd geprezen omdat het de Somalische diaspora met hun cultuur verbond en de Somalische muziek, humor en tradities wereldwijd promootte. Liedjes zoals “Isii Nafta” werden een wereldwijde sensatie. Naarmate het aantal gebruikers groeide, ontstonden er echter zorgen over wat er gebeurt als de clan-identiteit – een diep politiek en emotioneel kenmerk in de Somalische samenleving – de algoritmische machine van TikTok ontmoet.

Wanneer de online afdeling de offline verdringt

TikTok floreert op emotionele inhoud. Het algoritme promoot video's een lach, woede of trots oproepen, allemaal emoties die ervoor zorgen dat mensen langer kijken en meer delen. In Somalië betekent dit dat de clan-gerelateerde video's vaak populair worden, juist omdat ze zulke sterke gevoelens oproepen. Gebruikers zijn zich daar terdege van bewust. Geïnterviewden in mijn onderzoek merkten op dat influencers bewust inspelen op clan-rivaliteit om de betrokkenheid te vergroten. De meesten van hen merkten op dat hoe meer woede en trots de inhoud laat zien, hoe viraler deze worden op de platforms.

Op deze manier weerspiegelt TikTok niet alleen de clan-vorming, maar versterkt het deze ook actief. Algoritmen bouwen aan wat mediawetenschappers algoritmische identiteiten noemen en ze bepalen wat gebruikers zien en hoe ze zichzelf zien. Voor de Somalische TikTok-gemeenschap zorgt het platform ervoor dat ze meer te zien krijgen zodra ze zich bezighouden met de clan-inhoud, wat de digitale identiteit rond clan-vorming versterkt.

Wat digitale clan-vorming bijzonder alarmerend maakt, is de overloop naar conflicten in de echte wereld. Verschillende deelnemers aan mijn onderzoek herinnerden zich TikTok-inhoud die clans rechtstreeks mobiliseerden voor geweld. In veel gevallen moedigden diaspora-influencers donaties aan om lokale conflicten te financieren, waarbij ze prestaties combineerden met politieke actie. Hashtags die verwijzen naar clan-conflicten, met name het Laasanood-conflict, zijn tegenwoordig erg populair op het platform.

Anderen vertelden hoe bepaalde stereotypes van TikTok doorsijpelen naar scholen, waar kinderen nonchalant clan-grappen herhalen die ze online hebben gezien. Wat ooit taboe was, het openlijk bespotten of beledigen van andere clans, is onder jongeren genormaliseerd. Een geïnterviewde vatte het treffend samen:

“TikTok heeft families en relaties uit elkaar gedreven. Vroeger werd clan-gedrag veracht. Nu komt iedereen er openlijk voor uit, en het platform biedt zelfs ongeschoolde mensen de mogelijkheid om online clan-battles te voeren.”

In kwetsbare gebieden zoals Somalië, waar het bestuur zwak is en de spanningen tussen clans hoog oplopen, is deze verschuiving niet alleen van culturele aard; het is ook politiek gelinkt en kan dodelijk zijn.

Wat moet er veranderen?

Hoewel TikTok wordt gebruikt om clan-vorming in Somalië te verspreiden, biedt het ook de mogelijkheid om eenheid te bevorderen en de Somalische cultuur te promoten. Veel Somalische makers gebruiken het platform om vrede en cultureel erfgoed te promoten. Ze delen video's van prachtige Somalische landschappen, traditioneel eten, muziek en een gedeelde geschiedenis, en herinneren volgers zo aan de banden die de clan-grenzen overstijgen.

Deze tegenverhalen laten zien dat TikTok voor positieve doeleinden kan worden ingezet. Maar ze hebben vaak moeite om zichtbaarheid te creëren in vergelijking met de controversiële inhoud, die emotioneel sterker doorwerkt en daardoor beter aansluit bij algoritmes.

Als TikTok geen verdere verdeeldheid wil veroorzaken in kwetsbare samenlevingen zoals Somalië moet er op meerdere niveaus verandering plaatsvinden:

Ten eerste heeft het platform cultureel geïnformeerde moderatie-teams nodig die bekend zijn met de Somalische taal, humor en symbolen om schadelijke inhoud te detecteren. Op het Afrikaanse continent worden slechts enkele van de meer dan 2000 talen op TikTok actief gemodereerd, waaronder het Somalisch. De mate van verdeeldheid die zichtbaar is op het platform in de Somalische inhoud roept echter vragen op over de inhoud en effectiviteit van dergelijke matigingen.

Er is strengere moderatie nodig die verder gaat dan de oppervlakkige inhoud en die ook rekening houdt met de ondertoon van woorden, afbeeldingen en berichten, die subtiele of schadelijke betekenissen kunnen hebben. Dit omvat een lijst met verboden trefwoorden en hashtags op het platform.

Ten tweede moeten jongeren en gemeenschappen getraind worden om manipulatie, emotionele triggers en de risico's van clannistische verhalen online te herkennen. Deze digitale geletterdheid zal helpen om de online overloop en de negatieve effecten van online tegenstellingen tussen groepen te verminderen, maar die nu nog op het platform worden vergemakkelijkt.

Ten derde zouden beleidsmakers, het maatschappelijk middenveld, clanleiders en influencers moeten samenwerken om de inhoud te promoten die eenheid bevordert en opkomen tegen de verdeeldheid zaaiende stemmen. Ze moeten afstand nemen van verdeeldheid zaaiende figuren zoals haatzaaiende socialmedia-influencers.

Voor de Somalische samenleving is TikTok meer dan een entertainment-app; het is een sterke kracht die identiteit, politiek en gemeenschapsleven hervormt. Het versterkt clan-vorming door emotionele en verdeeldheid zaaiende inhoud te belonen, traditionele vormen van moderatie te ondermijnen en stereotypen onder jongeren te normaliseren.

Het platform geeft echter ook mogelijkheden om vrede, solidariteit en culturele trots te bevorderen. De uitdaging is niet om TikTok te verlaten, maar om het veiliger, eerlijker en verantwoordelijker te maken.

Uiteindelijk is TikTok een spiegel van de samenleving, die zowel de verdeeldheid als de hoop weerspiegelt. De vraag is: zullen Somaliërs toestaan ​​dat het de verdeeldheid vergroot of zullen ze het gebruiken om een ​​meer verenigde toekomst te creëren?