Foto door Agus Dietrich via Unsplash. Gebruikt met een Unsplash-licentie.

Dit artikel van Alina Mikhalkina verscheen oorspronkelijk op 28 september 2024 door NewsMaker. Een herziene versie is hieronder opnieuw gepubliceerd als onderdeel van een samenwerkingsovereenkomst met Global Voices.

Crisessituaties volgen elkaar op in voormalige Sovjetlanden waardoor steeds meer mensen hun staatsburgerschap verliezen. Hoewel het misschien vanzelfsprekend lijkt dat ieder mens een nationaliteit heeft, je woont immers ergens in een land, is de werkelijkheid anders. Eind 2023 waren wereldwijd 4,4 miljoen mensen officieel staatloos: zij bezitten geen nationaliteit of verkeren in onzekerheid over hun status. Daardoor stuiten zij vaak op talloze obstakels zoals moeilijk kunnen trouwen, een bankrekening openen of eigendommen registreren. Voor overheden zijn ze vrijwel onzichtbaar geworden en daarmee raken ze fundamentele rechten kwijt.

Zonder paspoort in Moldavië

Volgens de Verenigde Naties waren er in 2014, meer dan twintig jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, nog altijd ruim 600.000 mensen in het voormalige Sovjetgebied zonder officiële nationaliteit. Eén van hen was Elena Dergunov, een vrouw uit Chișinău.

‘In Transnistrië kreeg ik een Moldavisch paspoort. Daarmee kon ik naar Israël reizen en daar jarenlang werken. Maar toen ik terugkeerde naar Moldavië werd mijn paspoort bij de grens in beslag genomen. Ze verklaarden het ongeldig’, vertelt Elena.

Al in 1954 werd door de VN het Verdrag betreffende de status van staatlozen opgesteld. Daarin staat dat een staatloze persoon iemand is ‘die door geen enkel land als staatsburger wordt erkend, volgens de wet van dat land.’ In 2024 hadden 98 landen dit verdrag ondertekend, waaronder Moldavië.

Dergunov vertelt:

I lived without documents for 12 years. All I had was a copy of that invalid Moldovan passport. I registered my middle son at the hospital using that copy. I was only able to obtain a birth certificate for my youngest son when he was five and a half years old.

Ik had twaalf jaar lang geen geldige documenten. Het enige wat ik had, was een kopie van dat ongeldig verklaarde Moldavische paspoort. Met deze kopie registreerde ik mijn middelste zoon in het ziekenhuis. Mijn jongste kreeg pas een geboorteakte toen hij al vijf en een half jaar oud was.

Als bescherming ontbreekt

Staatloos zijn betekent vaak dat je geen bankrekening kunt openen, geen woning kunt kopen, niet kunt trouwen, je kind niet kunt inschrijven op school, geen werk kunt vinden of zelfs niet terechtkunt bij een huisarts. Elena vertelt dat haar ex-man haar voortdurend bedreigde: ‘Hij zei steeds dat hij me zou aangeven, en dat ze dan mijn kinderen bij me zouden weghalen.’ Gedurende al die jaren kon ze niet legaal werken, noch aanspraak maken op sociale voorzieningen.

Volgens VN-experts zijn er verschillende oorzaken voor staatloosheid, zoals discriminatie op basis van etniciteit, religie of het behoren tot een minderheidsgroep. Ook genderdiscriminatie speelt een rol.

Daarnaast kan staatloosheid ontstaan wanneer een nieuw land gevormd wordt of een oud land ontbonden wordt, een proces dat bekendstaat als statenopvolging.

‘Sinds 2005 klopte ik bij allerlei instanties aan, maar werd overal geweigerd. Ik was geen burger van Oekraïne en ook niet van Moldavië. Uiteindelijk kreeg ik een officiële status als staatloze en nu heb ik een identiteitskaart en een buitenlands paspoort. Voor het eerst kon ik legaal werken’, vertelt Elena.

Volgens Oleg Paliy, directeur van CDA, een advocatenkantoor in Moldavië, is het verschil tussen erkende staatlozen en mensen met een onbekende status groot. Deze laatste groep is bijna onzichtbaar voor de overheid: ‘Mensen zonder enige documenten hebben geen sociale rechten omdat ze bijna niet lijken te bestaan. Bij overheidsinstellingen bestaan ze simpelweg niet.’

Belarussen zonder rechten

Op 5 januari 2023 ondertekende de president van Belarus (ook wel Wit-Rusland genoemd), Aleksandr Loekasjenko, een wet waarmee het staatsburgerschap van mensen die het land om politieke redenen zijn ontvlucht ingetrokken kan worden. De officiële reden zou zijn dat die mensen ‘wettelijke banden met de staat’ zouden verliezen. Al in 2022 had het regime wetgeving ingevoerd om tegenstanders van de staat ook bij afwezigheid te kunnen berechten. Die zogenoemde ‘speciale procedure’ geeft de autoriteiten niet alleen een juridisch excuus om nationaliteit af te nemen, maar ook de mogelijkheid om bezittingen van staatloos geworden personen in beslag te nemen.

Het United Transitional Cabinet (UTC) in Belarus, opgezet door oppositieleider Sviatlana Tsikhanouskaya, kondigde aan dat er een alternatief paspoort komt voor ‘nieuwe Belarussen’. Maar zolang dat er nog niet is, blijft het aantal Belarussen dat zonder paspoort in het buitenland woont alleen maar toenemen.