Een medisch konvooi in de regio Khemisset in het noorden van Marokko. Bron: sada.lmaghrib op Facebook. Gebruikt met toestemming.

Door Khalid Bencherif

Toen ze in haar dorp in het zuidoosten van Marokko speelde, kwam de kleine Idia ten val. Haar familie bracht haar met spoed naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis, waar ze ontdekte dat er geen broodnodige scanner aanwezig was. Wanhopig reisden ze met haar 100 kilometer verderop voor het nemen van scans, maar de diagnose was niet helemaal correct. Vervolgens begonnen ze aan een reis van 330 kilometer naar Fez, waar Idia overleed. 

Dit tragische ongeval is een van de vele die het gevolg zijn van de enorme wanverhoudingen in de gezondheidszorg in Marokko.

In het land staat het platteland voor enorme uitdagingen in de gezondheidszorg. Meer dan de helft van de artsen is geconcentreerd in de stedelijke gebieden, waardoor de grote plattelandsgebieden niet aan bod komen. Bijna de helft van de inwoners moet meer dan 10 kilometer reizen om een dokter te bezoeken, waarbij ze vaak worden belemmerd door ruig terrein, nauwelijks openbaar vervoer en economische tegenslagen. In Marokko is er ook een tekort aan artsen, met slechts 7,8 per 10.000 inwoners in 2018, ver onder de WHO-aanbevelingen van 23.

‘In Marokko is een tekort aan medisch personeel.’ Illustratie door Khalid Bencherif. Gebruikt met toestemming.

Om deze kloof te overbruggen, heeft Marokko volop ingezet op mobiele- en telezorgverlening, waarbij gebruikt wordt gemaakt van nieuwe geavanceerde technologische communicatiemiddelen, waardoor mensen op afstand van medische voorzieningen gebruik kunnen maken. 

Met dergelijke mobiele medische voorzieningen en telegeneeskunde-platforms wordt de gezondheidszorg in de afgelegen dorpen bereikbaar, waardoor het niet langer nodig is om lang naar een dokter onderweg te zijn, en men zeker is van de toegang tot medisch-specialistische zorg. Door de COVID-19 pandemie is het toepassen van telegeneeskunde, als vitaal instrument voor een goede bereikbaarheid van medische voorzieningen voor geïsoleerde gemeenschappen, nog belangrijker geworden.

De mobiele gezondheidszorg in Marokko kent verschillende vormen, waaronder medische konvooien die zijn georganiseerd door maatschappelijke groeperingen, door de overheid gesteunde mobiele voorzieningen en telegeneeskunde-servicepunten, waardoor patiënten op grote afstand via een video-verbinding met hun specialist kunnen communiceren.  

Telegeneeskunde-servicepunten zijn al actief in plaatsen zoals Chefchaouen in het Rif-gebergte in het noordwesten van Marokko, met alleen al in 2023 19 civiele campagnes en meer dan 900 mobiele patiëntencontacten, vertelt Jawad Dib, officieel aangesteld als zorgverlener.

Sinds het proefproject in 2015 is het telegeneeskunde-programma in Marokko uitgebreid tot 40 plattelandsgemeenschappen, en het ziet ernaar uit dat tegen 2025 120 gemeenschappen worden bediend.

Betere gezondheid

Tijdens mijn bezoek aan Bab Berd in Chefchaouen, ontmoette ik verschillende inwoners die profijt hadden bij een mobiele medische campagne. Onder hen de 63-jarige Mohammed met verschillende medische kwalen, waaronder te hoge bloeddruk en maagpijn.

“Door de hoge kosten en de afstand kon ik het me niet veroorloven om me in de stad te laten behandelen”, vertelt hij. “Maar toen de medische voorziening ook in ons dorp bereikbaar werd, kon ik zonder kosten de noodzakelijke testen en onderzoeken krijgen. Godzijdank voel ik me nu veel beter en mijn arme familie is helemaal gerustgesteld.

Ook ontmoette ik Maryam, een jonge vrouw die doorlopend problemen met haar gebit had. Omdat in de hele omgeving geen tandarts was te vinden, moest ze maandenlang pijn lijden. Maar toen het mobiele team arriveerde, konden ze haar behandelen en uiteindelijk haar situatie verlichten. 

“Maryam had s’ nachts zo'n verschrikkelijk pijn, en we wisten niet wat we moesten doen”, vertelt haar moeder. “De medische hulp kwam net op tijd en we zijn de artsen die haar hebben geholpen enorm dankbaar.”

Er is meer nodig

Mijn reis bracht me hierna naar de stad Rich in het zuidoosten van Marokko, een regio die al lang wordt verwaarloosd. Begin september werd er voor de lokale inwoners en in de omliggende dorpen een medische campagne opgezet, georganiseerd door het ondermaats  toegeruste ziekenhuis.

Verschillende dorpelingen deelden hun positieve ervaringen met elkaar, waaronder Fatima, een vrouw van in de vijftig, die uitleg gaf over het grote belang van de campagne op haar gemeenschap: “Wij zijn er enorm mee geholpen, maar nog steeds hebben we behoefte aan een permanent, volledig uitgerust ziekenhuis in deze stad”, vertelt ze.  

Fatima benadrukte dat de campagne een reddingsboei voor veel mensen, die vroeger nooit toegang tot de gezondheidszorg hadden, betekende. “Deze mobiele gezondheidscentra zien we soms eens per jaar, maar we hebben nog veel meer nodig”, zegt ze. 

Gezondheidszorg voor de armen

De mobiele zorgverlening via mobiele medische voorzieningen of telegeneeskunde heeft niet alleen haar doeltreffendheid bij een betere gezondheidszorg bewezen, maar het is ook een instrument ter bevordering van de plattelandsontwikkeling.

Wanneer dorpelingen betrouwbare toegang tot de gezondheidszorg hebben, zijn ze beter in staat om te participeren in economische en educatieve activiteiten, met als gevolg een betere kwaliteit van leven en het doorbreken van de armoedespiraal.

Bovendien bieden mobiele medische voorzieningen een uitgelezen kans om de kloof tussen het platteland en de stad te verkleinen en bevordert het de gelijkheid in de gezondheidszorg.

Tayeb Hamdi, een Marokkaanse arts en onderzoeker op het gebied van beleid en systemen inzake de gezondheidszorg, vertelt: “Telegeneeskunde-voorzieningen zijn van vitaal belang wanneer medische specialisten niet ter plaatse aanwezig zijn. Dankzij de digitale diagnostische hulpmiddelen en geavanceerde communicatiemiddelen, kunnen we nu op afstand medische hulp verlenen. Hierdoor is het ook mogelijk dat iedereen gelijke toegang tot behandeling krijgt en levert het een bijdrage aan de democratisering van de gezondheidszorg.”

Hij benadrukt ook: “Vaak gaan we ervan uit dat telegeneeskunde alleen iets voor rijke landen is, maar in werkelijkheid zien we het zelfs meer in armere landen. Vergelijk het maar met de transitie van vaste naar mobiele telefoons. Wanneer we nog steeds van vaste telefoonlijnen afhankelijk zouden zijn, zou de arme bevolking dat niet kunnen betalen.

Tayeb is optimistisch over de mogelijkheden die telegeneeskunde biedt. “De toekomst van de geneeskunde ligt buiten de ziekenhuizen”, zegt hij. “Zelfs in de stedelijke gebieden wordt het mogelijk om thuis te worden behandeld, vooral bij aandoeningen wanneer ziekenhuisopname niet nodig is.” Hij benadrukt de noodzaak om de private sector te betrekken bij investeringen in het gebied, en om een wetswijziging door te voeren om zeker te zijn van een goede kwaliteit en om een ziektekostendekking bij telegeneeskunde te bevorderen.

Kaart van gebieden die in de eerste helft van 2024 profiteren van civiele, medische campagnes. De verzamelde gegevens en de kaart zijn afkomstig van Khalid Bencherif. Gebruikt met toestemming.

De echte uitdagingen

Hoewel de mobiele geneeskunde op het platteland van Marokko enorme voordelen biedt, staat het toch voor verschillende uitdagingen. Bezien vanuit een logistiek perspectief is de terreinomstandigheid een van de belangrijkste uitdagingen, waardoor het heel erg moeilijk is om sommige afgelegen gebieden te bereiken. “Het ruige landschap en het isolement van sommige regio's zijn belangrijke obstakels voor het verlenen van gezondheidszorg”, vertelt Habib Kroum, vertegenwoordiger van de Marokkaanse Vereniging voor Verpleging.

Hij wijst ook op het tekort aan personele, logistieke en financiële middelen, waardoor het moeilijker wordt om te voldoen aan de zorgbehoeften van deze bevolkingsgroepen.

Volgens Jawad Dib, officieel coördinator gezondheidszorg, voeren sommige individuen campagnes, maar is de coördinatie met de lokale gezondheidsautoriteiten niet altijd optimaal. Dit leidt tot dubbel werk of extra inspanningen, die niet overeenkomen met de werkelijke behoeften van de gemeenschap. “Sommigen buiten deze campagnes uit om er beter van te worden, wat in deze situatie onacceptabel is”, zegt Dib.

Onderzoekers waarschuwen ook voor de mogelijke risico's. Telegeneeskunde zou door sommige landen op het platteland,waar de budgetten in de gezondheidszorg al onder druk staan, kunnen worden misbruikt.

Deskundigen waarschuwen dat telegeneeskunde niet een vervanging mag worden voor een goede individuele gezondheidszorg; in plaats hiervan moet het als aanvulling op bestaande diensten worden toegepast, zodat artsen de beste gezondheidszorg voor hun patiënten kunnen bieden.

Tijdens mijn veldbezoeken kwam dit aan het licht, toen mensen kritiek uitten op de medische campagnes, waarbij in sommige gevallen slechts een poging werd gedaan om het gebrek aan goed uitgeruste ziekenhuizen op het platteland te compenseren. Veel inwoners hadden behoefte aan permanente ziekenhuizen met betrouwbaar medisch personeel.

The European Journalism Centre‘s Solutions Journalism Accelerator programme funded this research project and article with support from the Bill & Melinda Gates Foundation.