Tibetanen protesteren voor het Guimet Museum in Parijs. Screenshot van Tibet TV YouTube channel

Twee grote Parijse musea gebruiken andere termen dan “Tibet” om delen van hun collecties Tibetaanse culturele artefacten te beschrijven en sluiten zich daarmee aan bij het beleid van Peking om cultuur te wissen. Deze rebranding is nu de kern van grote verontwaardiging onder Tibetologen en is uitgegroeid tot een verhit debat in Frankrijk. Tibet als natie bestaat al eeuwen onder haar eigen Tibetaanse naam བོད་ (uitspraak: ‘böd’), tot ze in 1951 bezet werd en geannexeerd door de Volksrepubliek China. Sindsdien heeft Beijing Tibet opgedeeld in verschillende provincies, waaronder wat het “Xizang zizhiqu” noemt (西藏自治区), wat zoveel betekent als Xizang Autonomous Region, en de provincies van Sichuan, Yunnan, Gansu en Qinghai. In het Chinees betekent de term Xizang (西藏) letterlijk “Westelijke depositaris”, maar eigenlijk is het een verwijzing naar Ü-Tsang, een historische regio van West-Tibet die geen andere delen van het historische Tibet omvat, zoals Kham en Amdo. Het is dus een reductief woord dat tweederde van het Tibetaanse thuisland negeert. In het Chinees werd vanaf de Middeleeuwen een andere term gebruikt, Tubo (die op meerdere manieren gespeld wordt, waaronder Tubote 图伯特), wat dichter ligt bij de term Tibet, die zelf mogelijk van Turkse origine is en “De Hoogten” betekent.

In pogingen om de 56 etnische groepen die binnen de Volksrepubliek China bestaan te verenigen, heeft Beijing heeft een beleid afgedwongen van ethnische en culturele genocide tegen talrijke groepen, uit angst dat ze op een dag hun onafhankelijkheid zouden willen herwinnen. Dit zijn voornamelijk Oeigoeren (ongeveer 12 miljoen), Tibetanen (meer dan 7 miljoen) en Mongolen (ongeveer 6 miljoen). Geconfronteerd met harde internationale kritiek op mensenrechtenschendingen en beschuldigingen van genocide, is Bejing er alles aan gelegen om een tegengeluid te laten horen waarin elk misbruik wordt ontkend, maar waarin ook de geschiedenis wordt herschreven om in het eigen discours te passen, ook in Frankrijk, waar naar schatting 10.000 Tibetanen wonen. Het meest recente voorbeeld van dit Chinese verhaal is opgedoken in Parijs, waar twee Franse musea hun Tibetaanse collecties hebben hernoemd als afkomstig uit “Xizang” of de “Himalaya-regio”.

Global Voices sprak via e-mail met Katia Buffetrille, een doorgewinterde Tibetoloog en onderzoeker aan de École pratique des hautes études, om te begrijpen waarom Franse culturele autoriteiten zouden accepteren dat de term “Tibet” wordt vervangen door alternatieven zoals “Xizang” of “Himalaya-wereld”. Haar citaten zijn bewerkt voor beknoptheid en stijl.

Katia Buffetrille, photo used with permission.

La provenance des objets tibétains aux British Museum et au Metropolitan Museum est toujours indiquée sous le nom Tibet. Or, en France, le Musée du Quai Branly avait choisi Région autonome du Xizang, l’appellation administrative chinoise qui ne correspond que partiellement au Tibet traditionnel; et le musée Guimet, l’appellation géographiquement inappropriée « monde himalayen » en lieu et place de Tibet. Au musée du Quai Branly, la dénomination Xizang a été appliquée il y a plusieurs années, donc avant même que les autorités chinoises ne l’imposent en Chine (2023) tout en tentant de l’imposer également à l’étranger. En ce qui concerne l’emploi de « monde Himalayen » à Guimet, le changement date du début 2024, lors de la rénovation des salles appelées précédemment Tibet-Népal.  Cette année 2024 marque les 60 ans de l’établissement des relations diplomatiques entre la France et la République Populaire de Chine (RPC) et le musée Guimet a programmé à cette occasion plusieurs expositions avec prêts d’objets par la RPC. Fâcheuse coïncidence entre cette année de commémoration et la suppression de Tibet au profit de « Monde himalayen » ? On est en droit d’en douter quand on connaît la tentative de la RPC d’imposer d’inacceptables conditions au directeur du musée de Nantes en contrepartie du prêt d’objets, lors de l’exposition de ce musée sur Gengis Khan.  Par ailleurs, la nomination de Jean-Pierre Raffarin, représentant spécial du gouvernement français pour la Chine, au conseil d’administration de Guimet en mai 2023, tout comme la présence de donateurs chinois tels que MGM et Poly Culture (p. 51 de la brochure Guimet-Chine 2024), dont certains membres sont totalement impliqués dans les politiques gouvernementales , ainsi que le rôle de Art exhibitions China dans l’organisation des expositions interrogent.

De herkomst van Tibetaanse objecten in de Britse en Metropolitan Museums wordt nog steeds aangegeven onder de naam Tibet. Nochtans heeft in Frankrijk het staatsbedrijf Musée du Quai Branly de naam “Autonome regio Xizang” gekozen, de Chinese administratieve naam die slechts gedeeltelijk overeenkomt met het traditionele Tibet, en het staatsbedrijf Guimet Museum, de geografisch ongepaste naam ‘Himalaya-wereld’ in plaats van Tibet. In het Musée du Quai Branly werd de naam Xizang al enkele jaren geleden aangebracht, nog voordat de Chinese autoriteiten dat in China oplegden (2023) en het ook in het buitenland probeerden te verplichten.Wat betreft het gebruik van ‘Himalaya-wereld’ in Guimet: de verandering dateert van begin 2024, tijdens de renovatie van de zalen die voorheen Tibet-Nepal heetten. In 2024 is het echter 60 jaar geleden dat Frankrijk en de Volksrepubliek China diplomatieke betrekkingen aangingen en voor deze gelegenheid heeft het Guimet Museum verschillende tentoonstellingen gepland met voorwerpen die geleend zijn uit de Volksrepubliek China. Een ongelukkig toeval tussen dit herdenkingsjaar en de onderdrukking van Tibet ten gunste van ‘Himalaya Wereld'? Twijfel over de echte reden [voor de labelwijziging] is gerechtvaardigd, gezien de pogingen van de PCR om onaanvaardbare voorwaarden op te leggen aan de directeur van het museum van Nantes in ruil voor het lenen van objecten, gedurende de tentoonstelling van dit museum over Genghis Khan. Bovendien rijzen er vragen bij de benoeming van Jean-Pierre Raffarin, speciaal vertegenwoordiger van de Franse regering voor China, in de raad van bestuur van Guimet in mei 2023, evenals de aanwezigheid van Chinese donateurs zoals MGM en Poly Culture (p. 51 van de brochure Guimet-China 2024), waarvan sommige leden  volledig betrokken zijn bij overheidsbeleid. Ook de rol van Art exhibitions China in de organisatie van tentoonstellingen roept vragen op.

Tenzin Namgyal, foto gebruikt met toestemming

Global Voices sprak ook met Tenzin Namgyal, een in Frankrijk woonachtige Tibetaan die lid is van de internationale groep Students for a Free Tibet, die hieraan toevoegt:

Eén van de meest beroemde Franse vrouwen die in Lhasa aankwamen, was Alexandra David-Néel die meer dan 100 jaar geleden Tibet bereikte. Het Guimet museum had een hele tentoonstelling over haar. Eerst schreven ze “Tibet”, maar nu bereikte Alexandra David-Neel Lhasa in “Ü” (afkorting voor Ü-Tsang/centraal Tibet), in plaats van Tibet. Dit is het achtergrondverhaal waarom het Guimet Museum zo misleidend is geweest. Hun veranderingen zijn voor mij veel verraderlijker en gevaarlijker, want Quai Branly, met al hun fouten over Xizang, hebben nooit het woord ‘Tibet’ weggelaten.

Global Voices vroeg ook waarom de term “Himalaya-kunst” niet op zijn plaats is, aangezien een groot deel van het gebergte inderdaad in Tibet ligt. Buffetrille legt uit:

L’Himalaya est simplement la frange méridionale du Tibet, un immense territoire qui correspond à un quart de la Chine actuelle. « Monde himalayen » est un concept géographique et ne peut être considéré comme une aire culturelle homogène. C’est aussi une expression totalement étrangère aux Tibétains eux-mêmes qui, jamais, ne se diraient « himalayens ». Ils ne se connaissent que comme « Tibétains » de tel lieu ou telle région du Tibet. « Monde himalayen » est une appellation inappropriée, un moyen d’éviter l’emploi du nom Tibet qui déplaît fortement à la RPC. Renommer les pays conquis est une action habituelle de la puissance occupante qui tente ainsi d’effacer jusqu’à l’existence même, passée et présente, du pays qu’elle occupe. La fonction culturelle et pédagogique d’un musée doit-elle disparaître au profit d’intérêts économiques et politiques ? Les textes d’un musée ne doivent-ils pas refléter des faits historiquement fondés, reconnus par la communauté scientifique ou leur rôle est-il de servir complaisamment la volonté de réécrire l’histoire de régimes non-démocratiques ?

De Himalaya is simpelweg de zuidelijke rand van Tibet, een uitgestrekt gebied dat overeenkomt met een kwart van het huidige China. De ‘Himalaya-wereld’ is een geografisch concept en kan niet worden beschouwd als een homogeen cultureel gebied. Het is ook een uitdrukking die volledig vreemd is aan de Tibetanen zelf, die zichzelf nooit ‘Himalayaans’ zouden noemen. Ze kennen zichzelf alleen als ‘Tibetanen’ van een bepaalde plaats of regio in Tibet. ‘Himalaya-wereld’ is een ongepaste term, een manier om het gebruik van de naam Tibet te vermijden, een naam die de Volksrepubliek China zeer onaangenaam vindt. Het hernoemen van veroverde landen is een gebruikelijke praktijk van een bezettingsmacht, zowel vroeger als nu, die op die manier het bestaan van het land dat ze bezet houdt, probeert uit te wissen. Moet de culturele en educatieve functie van een museum verdwijnen ten gunste van economische en politieke belangen? Zouden de teksten in een museum geen historisch gefundeerde feiten moeten weergeven, erkend door de wetenschappelijke gemeenschap, of is hun rol het zelfgenoegzaam dienen van de wens om de geschiedenis van niet-democratische regimes te herschrijven?

Tenzin Namgyal geeft een goede vergelijking om te illustreren hoe het uitwissen wordt ervaren door Tibetanen die in Frankrijk wonen:

De Himalaya is een bergketen in het zuiden van Tibet. Tibet is 2,5 miljoen vierkante kilometer groot. Stel je voor dat we hier in Frankrijk de Franse cultuur een soort mediterrane cultuur noemen, alleen maar omdat in het zuiden de Middellandse Zee is. Historisch en wetenschappelijk gezien slaat dat nergens op. En bovendien, wanneer ze de term Himalaya-wereld gebruiken, wissen ze ook de zeer uitgesproken culturele identiteit van Nepal, Bhutan, Ladakh en Sikkim uit.

Verschillende groepen Tibetologen en Tibetanen hebben protestbrieven geschreven, sommige gepubliceerd in Franse media. Buffetrille gelooft dat deze acties een grote impact hebben gehad:

Notre tribune signée par 27 chercheurs, tibétologues et sinologues, a eu un retentissement qui nous a surpris. La presse, non seulement française mais étrangère s’y est intéressée. Cela montre combien l’image de la Chine s’est dégradée. Il est évident que l’opinion publique française est davantage sensible aujourd’hui aux ingérences de puissances étrangères. Il y a peu, le musée du Quai Branly a reçu une délégation de Tibétains et les a assurés que l’appellation Xizang serait supprimée et le nom Tibet réintroduit. Cela a bien été fait dans le catalogue et devrait être corrigé rapidement sur les cartels des vitrines d’exposition. Du côté de Guimet, rien n’a bougé. Certes, pour ce musée dédié aux arts asiatiques et qui présente cette année plusieurs expositions sur la Chine, les enjeux financiers et politiques sont importants, mais sa réputation et sa crédibilité scientifique le sont tout autant. L’exposition annoncée pour le mois de novembre 2024 a pour sujet Chang’an, la capitale de l’empire Tang (618-907). Cette période est aussi celle où l’empire tibétain voisin a connu son apogée. Malgré leurs nombreux conflits, ces empires voisins et rivaux entretenaient des relations diplomatiques, signaient des traités de paix et utilisaient les alliances matrimoniales comme outil politique. En 763, les armées tibétaines occupèrent Chang’an, occupation brève mais qui mit en danger l’existence même de la dynastie Tang.

Ons essay ondertekend door 27 researchers, Tibetologen en Sinologen, had een verbazend impact. De pers, niet alleen de Franse maar ook de buitenlandse, was erin geïnteresseerd. Dit laat zien hoezeer het imago van China is verslechterd. Het is duidelijk dat de Franse publieke opinie tegenwoordig gevoeliger is voor inmenging van buitenlandse mogendheden. Onlangs ontving het Quai Branly Museum een delegatie Tibetanen en verzekerde hen dat de naam Xizang zou worden verwijderd en de naam Tibet opnieuw zou worden ingevoerd. Dit is inderdaad gedaan in de catalogus en zou snel gecorrigeerd moeten worden op de tentoonstellingslabels. Bij Guimet is er niets veranderd. Voor dit museum, dat gewijd is aan Aziatische kunst en dat dit jaar verschillende tentoonstellingen over China presenteert, zijn de financiële en politieke belangen natuurlijk belangrijk, maar de reputatie en wetenschappelijke geloofwaardigheid zijn net zo belangrijk. De tentoonstelling, aangekondigd voor november 2024, richt zich op Chang'an, de hoofdstad van het Tang-rijk (618-907). Deze periode was ook de periode waarin het naburige Tibetaanse Rijk zijn hoogtepunt bereikte. Ondanks hun vele conflicten onderhielden deze naburige en rivaliserende rijken diplomatieke betrekkingen, ondertekenden ze vredesverdragen en gebruikten ze huwelijksallianties als politiek instrument. In 763 bezetten Tibetaanse legers Chang'an, een korte bezetting die het voortbestaan van de Tang-dynastie in gevaar bracht.

Namgyal concludeert dat de druk langetermijngevolgen heeft die musea ernstig moeten overwegen:

Gewone Fransen die geïnteresseerd zijn in Tibet en zijn cultuur hebben contact met me opgenomen en zeiden: “Ik ben lid van het Guimet Museum en dat geeft je bepaalde privileges. Ik stuur mijn kaart terug met een brief waarin staat dat ik geen lid blijf van het museum, tenzij de naam terug veranderd wordt naar Tibet”. Ik denk dat dat een heel krachtige manier is om druk uit te oefenen op de musea door leden.

Op het moment van publicatie heeft het Guimet Museum niet gereageerd op de open protestbrieven en is het doorgegaan met het verkeerd labelen van Tibetaanse objecten.

Meer over de Tibetaanse identiteit kan je ook lezen in: Translation as a voyage of discovery in the literal sense: Story of an adventure in Tibetan lands.