Mvs.gov.ua, CC BY 4.0 [1], via Wikimedia Commons
Op 9 maart 2022 stond Marianna Vyshemirskaja voor de gebombardeerde kraamafdeling in Marioepol toen de AP-fotografen Evgeniy Maloletka [2] en Mstyslav Chernov [3] haar op camera vastlegden. Later die dag slaagden ze erin om de beelden naar hun editor te sturen en de foto's gingen viraal.
Onmiddellijk reageerde de Russische propagandamachine met de gebruikelijke stortvloed van leugens [4] en beschuldigde Oekraïne van het ensceneren van de fotoshoot [5]. Dit betekende het begin van een massale en wereldwijde desinformatiecampagne om de wreedheden van Rusland in Oekraïne te verdoezelen.
Eén van de door de propagandisten gelanceerde elementen van scepticisme was, dat er slechts één fotograaf en één zwangere vrouw op de foto stond. Hoewel er verschillende bronnen voor het bewijs waren, van verschillende mensen, waren de beelden nog steeds schaars. Geen wonder dat de mensen, gewend om overspoeld te worden door livestreams, achterdochtig werden en een oprechte vraag stelden: waarom zijn er niet meer getuigenverklaringen?
Bezetting
Inhoud – “nepnieuws” – is slechts het topje van de ijsberg die desinformatie is, en aan de basis ervan ligt de connectiviteitsinfrastructuur. Er zijn tal van voorbeelden van [6] overheden en bedrijven die er gebruik van maken om desinformatie te verspreiden of te bestrijden, met meer effect dan traditionele contentmoderatie op sociale media. Waarom ruzie maken op Twitter als je Twitter of het internet helemaal kunt afsluiten?
In de bezette gebieden – van de Krim tot Loehansk – is ook de digitale ruimte bezet. Het eerste wat de Russische soldaten doen als ze een gebied innemen, is het vernietigen [7] of kapen [8] van mobiele telefoon- en tv-torens. NetBlock toont [9] duidelijk dat de internetconnectiviteit afneemt, daar waar Rusland heen gaat.
Tijdens de annexatie van de Krim werden in 2014 veel tactieken voor infrastructuurcontrole uitgeprobeerd en getest [10]. De vitale infrastructuur die daar is veroverd en gebouwd, wordt nu gebruikt [11] om internetverkeer (door kabels fysiek te verwisselen) om te leiden van de nieuw bezette gebieden via de Krim naar Rusland.
Rusland blokkeert de toegang tot alle radio- en tv-kanalen [12] en, meest recent, tot Google en sociale media [13]. In plaats daarvan krijgen Oekraïners een overdracht [14] van de Krim en de zelfverklaarde Volksrepublieken Donetsk en Loehansk. De bewoners van meerdere nieuw-bezette gebieden meldden dat [15] speciale auto's met gigantische tv-schermen, geparkeerd in de bevolkte gebieden, Russische propaganda luid verkondigden.
Een andere tactiek is “media grabbing” [12]. Het Russische leger dwingt beroemde journalisten om voor hen te werken of gebruikt vertrouwde Oekraïense mediamerken om pro-Kremlin-berichtgeving te publiceren. Er wordt natuurlijk ook gebruik gemaakt van de beproefde cyberaanvallen [16].
Dit alles creëert een perfecte omgeving waarin desinformatie kan gedijen. Degenen die erin slaagden om Marioepol te ontvluchten, zeggen [14] dat er tijdens het beleg maar één medium beschikbaar was – een radiostation, dat zich voordeed als nieuwszender. Hij kondigde aan dat de Russische troepen Kiev hadden overgenomen, dat Zelensky het land had verlaten en de inwoners van Marioepol had verstoten [17]. Het radiostation zei dat het het Oekraïense leger was dat de stad gijzeld hield – in lockdown, afgesloten en gebombardeerd.
Eerlijk gezegd, het is niet alleen Rusland dat de digitale infrastructuur in de betwiste gebieden controleert. Nu ze zien hoe de eens-Oekraïense infrastructuur op de Krim wordt hergebruikt om de invasie te vergemakkelijken, saboteren Oekraïense providers [18] en de speciale en inlichtingendiensten [10] regelmatig hun netwerken.
Zelfs particuliere actoren kunnen de communicatie in deze oorlog ernstig verstoren. SpaceX en de Amerikaanse regering hebben [19] duizenden Starlink-satellietterminals aan Oekraïne geschonken. Daarvan wordt gezegd dat ze uiterst nuttig zijn voor militaire operaties. Maar naar verluidt [20] waren er storingen toen Oekraïense troepen door de frontlinie braken naar door Rusland gecontroleerd gebied. Hoewel er geen officiële verklaring van SpaceX kwam, veronderstellen sommige experts dat het bedrijf opzettelijk de terminals zou kunnen uitschakelen om te voorkomen dat de Russische soldaten ze zouden gebruiken.
Het beleg
De stad Marioepol werd 80 dagen lang belegerd. De connectiviteit daalde [21] aanzienlijk op 24 februari en ging viel volledig [22] uit op 3 maart. Op 2 maart verloor Marioepol ook stroom en stromend water.
In zulke extreme omstandigheden daalt alles een stap in de piramide van Maslow, en dat geldt ook voor het concept van de essentiële connectiviteitsinfrastructuur. Niet alleen konden evenementen niet live uitgezonden worden, ze konden zelfs niet opgenomen worden voor later gebruik omdat er geen net meer was voor de telefoons. Nog een stap in de piramide: in een stad waar tienduizenden mensen verdwenen zijn, worden mensen zelf de elementen van de infrastructuur. Zij zijn het die het bewijsmateriaal opnemen en delen en de stad uitrijden met telefoons en flashdrives. Zij zijn het immers die beslissen of ze de informatie vrijgeven. Als voortzetting van de Russische militaire inspanningen om de communicatie-infrastructuur af te sluiten, richtten de soldaten zich op de meest elementaire link, het volk.
Bijna alle ingenieurs [23] die de stad online hielden, zijn vermist of overleden. In Marioepol werkte de laatste zendmast tot 21 maart. Twee ingenieurs onderhielden [23] de online-verbinding met een back-up stroomgenerator, met gevaar voor eigen leven. Vrijwilligers tankten [24] de generatoren bij andere torens bij en repareerden de internetkabels [25].
In 2022 werden minstens 12 journalisten als vermoord opgegeven [26] in Oekraïne. Mstyslav Chernov, de auteur van een van de virale shots van Marianna Vyshemrskaya, publiceerde een hartverscheurende getuigenis [27] van zijn tijd in Marioepol. Hij benadrukt de schadelijke gevolgen van de uitschakeling van het internet en beschrijft hoe gevaarlijk het voor hen was om het nieuws naar buiten te brengen.
Blijkbaar [28] verlieten andere journalisten Marioepol al vroeg, op zoek naar betere verhalen, terwijl Chernov en Maloletka daar specifiek op 23 februari naartoe reden in afwachting van een belangrijke veldslag. Ze waren dus de enige niet-pro-Russische correspondenten die overbleven tijdens het beleg.
Wat opvalt in het verhaal van Tsjernov is hoe ze door beide legers als activa werden behandeld, vergelijkbaar met glasvezelkabels. Het Oekraïense leger hielp hen om de beelden van de bomaanslag op de kraamafdeling te uploaden. “Dit zal het verloop van de oorlog veranderen”, aldus hun konvooi. Vervolgens omsingelden de Russische militairen hun schuilplaats, specifiek ook het pad naar hun auto. Na een dag onderduiken vermomd als artsen, werden de journalisten door de Oekraïense soldaten meegenomen en gevraagd de stad te verlaten. Het leger was bang dat als Russen de verslaggevers zouden vangen, ze hen zouden martelen om hun eigen werk publiekelijk in diskrediet te brengen. De reputatie van Tsjernov en Maloletka bleek een belangrijke factor in deze informatieoorlog.
De belegering is voorbij, maar Marioepol is nog steeds door de Russen bezet [29]. 90 Procent [30] van de gebouwen is verwoest en er is weinig toegang tot elektriciteit, telefoon, internet, water of gezondheidszorg. Met enige zekerheid kan aangenomen worden dat het grootste deel van het beeldmateriaal dat tijdens de blokkade gemaakt werd, nu verloren is gegaan. Om te beginnen verdwenen volgens verschillende schattingen [29] 22.000-50.000 mensen; vermoedelijk ook hun camera's. Omdat de Russische troepen de stad binnentrokken toen de beschietingen stopten, konden ze zoeken en vernietigen wat er nog over was. Verder moesten veel geëvacueerden alle inhoud van hun telefoons verwijderen bij het passeren van Russische checkpoints. Degenen die in Marioepol bleven, zijn nu onderworpen aan [18] online censuur en toezicht, die nog strenger zijn dan in Rusland zelf.
Meer getuigenverklaringen [31]van de aanslag op de kraamafdeling verschenen op internet, maar kregen niet veel aandacht. Marianna Vyshemirskaja blijft het gezicht van het incident. Eenmaal terug in haar al lang bezette woonplaats in de omgeving van Donetsk, werd ze een populaire politieke blogger [32] en tv-showgast [33]. Haar milde pro-Russische sympathieën zijn kenmerkend voor die regio, maar niemand kan verifiëren of ze vrijwillig spreekt. Zo gaf ze een interview aan de BBC [34] (waarop ze later kritiek uitte [35]) in het stille bijzijn van een pro-separatistische verslaggever.
Naast de voor de hand liggende humanitaire gevolgen die de uitschakeling van het internet in een oorlogsgebied met zich meebrengt, is infrastructurele contentmoderatie een krachtige en gevaarlijke aanpak van het verspreiden van desinformatie, die tijdens een belegering tot ongekende niveaus opgevoerd wordt.
Please visit the project page for more pieces from the Unfreedom Monitor [36].