Borden in twee talen, Kazachs en Russisch, bij de vleesafdeling van de Groene Bazaar (Көк базар) in Almaty, Kazachstan. Foto: Sara Yeomans [1] via Flickr (CC BY 2.0 [2])
Terwijl Kazachstan eind oktober wanhopig een oplossing zocht voor de sociale en economische gevolgen van de enorme influx van Russische burgers, merendeels jonge mannen die de op 21 september 2022 door de Russische president Vladimir Poetin aangekondigde “gedeeltelijke mobilisaties” [3] [en] trachtten te ontvluchten, zorgde een opmerking van een prominent zakenman over het gebruik van het Kazachs voor verontwaardiging op sociale media in het land. Op 19 oktober, tijdens een oriënterend gesprek met Russen die net in Kazachstan aangekomen waren, onderbrak Ramil Moechorjapov, een e-commerce magnaat die in de lijst van de 50 meest invloedrijke zakenmensen [4] [ru] van Forbes Kazachstan staat, de uitleg van de spreker over de taalkundige eigenaardigheden van het land en zei dat het een teken van nationalisme en een gebrek aan cultuur is om in het Kazachs antwoord te geven in plaats van in het Russisch.
Zodra de video [5] [ru] van de bijeenkomst op sociale media verscheen, ontstond er algemene verontwaardiging en werd er een oproep gedaan om de diensten van zijn bedrijven te boycotten en juridische stappen te ondernemen. Aanvankelijk reageerde hij door een poll te plaatsen op zijn Instagram met de vraag of een “gast uit Rusland” in het Kazachs aanspreken in overeenstemming is met de “tradities van Kazachse gastvrijheid”. Tegelijkertijd vergeleek hij de huidige vlucht van Russen voor mobilisatie met de gedwongen deportatie van Tsjetsjenen en Ingoesjen [6] door Stalin in 1944, maar dit idee liet hij al gauw los om vervolgens in een video in het Kazachs zijn excuses aan te bieden. Later bleek dat de online service en mobiele apps van de Chocofamily al langer dan tien jaar niet geheel in het Kazachs beschikbaar zijn [7] [ru] en dus vroeg het bedrijf haastig om feedback en beloofde om voor het einde van het jaar een volwaardige service in de Kazachse taal aan te bieden.
Dit was echter niet de eerste keer dat er verontwaardigd gereageerd werd op acties van de bedrijven binnen de Chocofamily holding, de op vijf na snelst groeiende holding [8] [ru] van het land. In 2017 lanceerde het online reisbureau van de holding een videoadvertentie [9] waarin een groep vrouwen te zien was, gekleed in slechts een halsdoek en een stewardessenhoedje. In straattaal verwijst het Russische woord voor stewardessenhoed (пилотка) ook naar het vrouwelijke geslachtsorgaan. De algemene kritiek [10] [kz] op de seksistische advertentie waarin vrouwen als object neergezet worden, leidde tijdelijk tot een lagere beoordeling van het bedrijf, maar de videoadvertentie werd niet verwijderd.
Op plaatselijke Telegramkanalen zijn screenshots in omloop [11] [ru], vermoedelijk afkomstig van de sociale media van Moechorjapov en gemaakt toen Rusland de Krim annexeerde en daar een oorlog begon. In de screenshots prijst hij de Russische president Poetin en looft de Russische interventie want “stel je voor dat een paar radicale islamieten hier een soort Maidan [12] hadden willen organiseren”. De laatste maanden heeft hij zich echter tegen de huidige Russische invasie van Oekraïne uitgesproken. Wat zijn recente uitspraken betreft heeft een groep van twintig leden van het Kazachse Lagerhuis [13] [ru] een verzoek bij de procureur-generaal ingediend om zijn taalgebruik te laten evalueren en naar aanleiding hiervan is de politie een strafrechtelijk onderzoek tegen hem begonnen [14][ru] wegens het aanzetten tot maatschappelijke onrust.
De Russisch-orthodoxe kathedraal van de Hemelvaart van Christus in Panfilov Park, Almaty, Kazachstan. Foto: Sara Yeomans [15] via Flickr (CC BY 2.0 [2])
De publieke discussie die nu woedt, ontstond slechts enkele dagen nadat de Kazachse president Kassim-Zjomart Tokajev op 7 oktober tijdens een informele top van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) in het Russische Sint-Petersburg, een voorstel indiende om een internationale organisatie op te zetten ter ondersteuning en bevordering van de Russische taal. Dit viel samen met de 70e verjaardag van Poetin. Deze gulle “gift” van de Kazachse president, waarover trots melding werd gemaakt op alle grote Russische mediakanalen [16] [ru], werd niet bevestigd door het officiële persbureau van de Kazachse president, hoewel het gebaar wel meteen tot verontwaardiging in het land leidde. Het enthousiasme van de Kazachse president om een van de officiële talen van de Verenigde Naties (VN) te bevorderen, een taal die in verschillende landen een officiële status heeft en zo'n 220 miljoen sprekers heeft [17], bleek niet nieuwswaardig te zijn.
Het tactloze gebaar van Tokajev kwam net op een moment dat de soevereiniteit, de territoriale integriteit en de cultuur van Kazachstan openlijk en systematisch door Russische politici en mediapersoonlijkheden aangevallen worden. In augustus 2022 deed de vroegere Russische president en de huidige plaatsvervangend voorzitter van de Veiligheidsraad Dmitri Medvedev Kazachstan af als “een kunstmatige staat op vroeger Russisch grondgebied”. [18]Ook beschuldigde hij Kazachstan van genocide tegen etnische Russen en verkondigde dat er geen orde zou zijn zonder Russen. Zoals te verwachten zei de assistent van Medvedev later dat de oorspronkelijke post in VKontakte door een hacker bewerkt was [19] [ru].
Na een stilte van een week kwam Tokajev met een nogal ongeloofwaardig voorstel om ter bevordering van de Russische taal “een internationale organisatie op te zetten met een status die vergelijkbaar is met een VN-organisatie” [20][ru]. Het initiatief was gebaseerd op de positieve ervaringen van La Francophonie. Op de groeiende ontevredenheid van voornamelijk de Kazachse sociale media over zijn inspanningen om het Russisch te promoten, terwijl er weinig ondernomen wordt om hetzelfde te doen voor de Kazachse taal, reageerde hij nogal negatief [21] [ru]:
Сфера применения казахского языка с каждым годом расширяется. Поэтому оснований для беспокойства нет. Недопустимо использовать казахский язык для политических игр. Такого рода ошибки привели к печальным последствиям в некоторых странах.
De reikwijdte van het Kazachs wordt ieder jaar groter. We hoeven ons daarom geen zorgen te maken. De Kazachse taal onderwerp maken van politieke spelletjes is onaanvaardbaar. Dit is in het verleden wel gebeurd en heeft in sommige landen tragische gevolgen gehad.
Maar na de bloedige Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 en de toenemende agressie en expansiedrang die in de officiële Russische retoriek aanwezig is ten aanzien van de voormalige Sovjetstaten, Kazachstan in het bijzonder, werd de Kazachse taal ongewild het middelpunt van politieke belangstelling. Opvallend genoeg bleek Poetins oorlog in Oekraïne de motivatie te zijn voor veel Kazachen om het Kazachs in ere te houden en in sommige gevallen de taal zelfs helemaal opnieuw te leren. Een voorbeeld hiervan is Azamat Junisbai, “een Kazach van middelbare leeftijd” en professor aan een universiteit in Californië. Zijn moedertaal is het Russisch, maar hij heeft zich dit najaar ingeschreven voor Kazachse taalles. [en] [22]
Zarina Baimussina, redacteur van een Kazachse uitgeverij en vertaler die al anderhalf jaar een Kazachse taalclub leidt, zei in een recent interview [23] [kaz]:
Путин соғыс ашқан соң клубқа келетін адамдар саны артты. Мобилизациядан соң қазақ тілін үйренуге ресейліктер де келді. Қазір тілімізді үйреніп, қазақтың салт-дәстүрімен танысып жүр.
Nadat Poetin de oorlog begon, kreeg de club meer leden. Na de mobilisatie kwamen ook Russische burgers naar de club om Kazachs te leren. Ze leren nu onze taal, onze gebruiken en tradities.
Naar nu blijkt zijn het niet alleen etnische Kazachen die taalclubs opzetten en leiden. Etnische Russen doen dit ook. Een van die clubs, “Batyl bol” [24] [kz] (“Wees dapper”) heeft groepen in tien verschillende steden in Kazachstan. Oprichter Alexei Skalozubov [25] [ru] geeft toe dat hij in zijn baan als sales manager zich al bewust werd van de noodzaak om Kazachs te spreken.
View this post on Instagram
Maar terwijl verhitte debatten over de Kazachse taal langzaamaan verminderen, heeft de Kazachse regering een wetsvoorstel ingediend waarin staat dat geen of een gebrekkige kennis van het Kazachs [27] [kz] mogelijk een reden kan zijn om naturalisatie of het opnieuw toekennen van de Kazachse nationaliteit af te wijzen. Opvallend genoeg kwam dit voorstel slechts een paar dagen nadat de Federale Veiligheidsdienst van de Russische Federatie (FSB) bekendmaakte dat alleen al tussen juli en september 1,3 miljoen mensen van Rusland naar Kazachstan reisden [28] [ru].