Radka Denemarková gefotografeerd door Soňa Pokorná; foto met toestemming gebruikt.

Naar aanleiding van het haatmisdrijf van 12 oktober [en] waarbij twee queers in Slowakije van het leven beroofd werden, sprak Global Voices met de geroemde Tsjechische auteur Radka Denemarková en vroeg haar een analyse te geven van de vrouwonvriendelijke en anti-LGBTQ+ houding die nog steeds domineert in Centraal-Europa en die aanzet tot discriminatie, stigma's en zelfs moord.

Radka Denemarková is een van de meest geprezen auteurs in Tsjechië en staat bekend om het sociaal engagement dat zij aan de dag legt in haar boeken. In 2014 publiceerde zij een roman met de titel “Příspěvek k dějinám radosti” (“Een Bijdrage aan de Geschiedenis van het Genot” [en]) waarin zij het objectiviceren van vrouwen als probleem bestempelt, lang voordat de #metoo-beweging naar Europa overwaaide.

Global Voices vroeg haar om uit te leggen waarom in de vier Centraal-Europese landen die in 2004 tot de Europese Unie (EU) toetraden — Tsjechië, Hongarije, Polen en Slowakije — seksisme, homofobie en transfobie nog steeds zo diepgeworteld zijn zowel thuis als op het werk, op school, in de politiek, religie en in de cultuur. Denemarková zei daar het volgende over:

Časový mezník neznamená automaticky změnu mentality. Je nutná změna ve vědomí lidé. To bude trvat generace. V satelitních státech Sovětského svazu přece homosexualita neexistovala a ženy znaly svůj vymezený prostor. Východní Evropa po roce 1989 převzala konzumní způsob života a neoliberalismus. Ale demokracie potřebuje jiné hodnoty. Země východní Evropy berou plnými hrstmi finanční podporu EU, ale odmítají zásady právního státu, solidaritu, důstojný život pro každého, důslednou demokratizaci institucí. Právnictví je spojeno s jazykem, takže tady bohužel pořád hraje roli nacionalismus a tlak EU nepomáhá. Žijeme v nezralé demokracii. Bílí heterosexuální muži moci jsou stále přesvědčeni, že svět je hračka jenom pro ně. Já vidím zásadní chybu v tom, že je podceněn nejen význam práva, ale i neformálních pravidel lidského chování. Lidé totiž dodržují právní pravidla nikoli četbou právních předpisů, ale skrze morální principy. To ve východní Evropě neplatí.

Een mijlpaal betekent niet altijd een verandering in mentaliteit. Een verandering in het bewustzijn is wat nodig is. Hier gaan generaties overheen. Homoseksualiteit bestond immers officieel niet in de satellietstaten van de Sovjet-Unie en vrouwen waren zich bewust van hun beperkte positie. Na 1989 werd Oost-Europa een consumptiemaatschappij en kreeg het neoliberalisme de overhand. Maar democratie heeft andere waarden nodig. Oost-Europese landen nemen de financiële hulp van de EU gretig aan, maar ze verwerpen de principes van de rechtsorde, solidariteit, waardigheid voor iedereen en een consequente democratisering van instellingen. Rechtspraak en taal zijn verbonden, maar helaas speelt nationalisme nog steeds een belangrijke rol en die is bestand tegen druk vanuit de EU. We leven in een onvolwassen democratie. Witte, heteroseksuele mannen met macht zijn er nog steeds van overtuigd dat de wereld een stuk speelgoed is dat alleen voor hen ontworpen is. Ik zie een fundamentele tekortkoming in het feit dat niet alleen het belang van de wet ondergewaardeerd wordt, maar ook de regels van het menselijk gedrag. Mensen leven niet volgens de wet omdat ze de regelgeving lezen, maar omdat ze morele principes hanteren. In Oost-Europa is dat echter niet het geval.

Global Voices vroeg haar om de kiem van seksisme nader uit te leggen:

Je to důsledek staletého přesvědčení, že žena je člověk druhé kategorie. Patriarchální vzorce vězí ve východní Evropě v kostech mužů i žen. Mnozí dodnes nechápou význam slova emancipace a feminismus. Je nutné opakovat, že jde o lidská práva pro všechny. A boj o lidská práva začíná v kuchyni. Je nutné radikálně měnit zákony. Například znásilnění nemá nic společného se sexem. Je to zločin na úrovni vraždy. V době válek se ženské tělo stává součástí boje a je válečnou zbraní, což vidíme nyní na Ukrajině. U východoevropských mužů emancipace vyvolává úzkost, jako u nich vyvolávali Židé, přistěhovalci… Po roce 1989 jsme převzali civilizační vzorce tržního hospodářství, ale zapomněli jsme rozbít tu zaostalou, tmářskou východoevropskou patriarchální strukturu společnosti. Změny vyvolávají všeobecnou úzkost, která se obrací proti ženám a menšinám. Jde o silný odpor mužů proti nárokům žen i na stejná práva v zaměstnání a v soutěži o společensky významná místa. Požadavky rovnosti ničí věčné předsudky. Jsou maskované narážkami na „přirozený“ stav věcí. Dají se shrnout do tvrzení, že ženy by měly znát své místo v řádu společenských vztahů, v němž přednost mají heterosexuální muži.

Het idee dat vrouwen tweederangsburgers zijn is al eeuwenoud. In Oost-Europa liggen patriarchale patronen verankerd in de genen van zowel mannen als vrouwen. Veel mensen begrijpen nog steeds niet de betekenis van woorden als emancipatie of feminisme. We moeten erop blijven hameren dat mensenrechten voor iedereen gelden en de strijd voor mensenrechten begint in de keuken. De wet moet radicaal veranderd worden. Om een voorbeeld te noemen, verkrachting heeft niks met seks te maken: het is gewoon een misdrijf van hetzelfde niveau als moord. In tijden van oorlog wordt het vrouwenlichaam onderdeel van de strijd, een oorlogswapen zoals we dat nu in Oekraïne zien gebeuren. Voor Oost-Europese mannen leidt emancipatie tot onrust, en zo was het ook met Joden, immigranten… Na 1989 [het einde van het communisme in Centraal-Europa] namen we het civiliserende model van een markteconomie aan, maar we vergaten om af te rekenen met de sterk verouderde, ontoegeeflijke, patriarchale structuur van de Oost-Europese maatschappij. Verandering leidt over het algemeen tot onrust en die keert zich tegen vrouwen en minderheden. Mannen zijn sterk gekant tegen vrouwen die aanspraak maken op gelijke rechten wat werk betreft en met wie ze moeten concurreren voor sleutelposities in de maatschappij. Alleen een eis voor gelijkheid kan een einde maken aan de eeuwige vooroordelen die onveranderd blijven, omdat ze refereren naar de “natuurlijke” stand van zaken. Kort gezegd komt het op het volgende neer: vrouwen moeten hun plaats kennen in de sociale rangorde waar heteroseksuele mannen een voorkeurspositie genieten.

Global Voices vroeg haar waarom de LGBTQ+ gemeenschap zo vaak als instrument gebruikt wordt in politieke discussies in de regio. Zij zegt hierover:

Protože je to pohodlné odvrátit zrak od skutečných problémů a zabývat se pseudoproblémy. V historii lidstva se opakuje jeden model. Kdykoliv společnost inklinuje k autoritářským režimům nebo totalitám, okamžitě nejprve oseká práva žen a homosexuálů. Tak sjednotí konzervativní, maloměšťáckou tlupu. Která se najednou ohání náboženstvím. Jsem přesvědčená, že v civilizovaném světě má být víra soukromá věc. Pokud se zpolitizuje a stane se součástí politiky a státního uvažování, nastává “peklo”. Drtivá většina náboženství vždy některou skupinu lidí předem vyloučí a většina se odreaguje na ženách a na sexuálních menšinách, na takzvaně druhořadých tělech. Je to zrůdnost, která nepatří do civilizovaného světa. Vždy je snadné vystavět nenávist vůči zranitelným. Rasismus, homofobie, transfobie, ponižování žen je součástí patriarchálního myšlení. Patriarchát tomuto světu nic dobrého nikdy nepřinesl a v tomto století se ho těžce zbavujeme. Zbavit se ho musíme, protože jinak jako lidstvo nepřežijeme. Lidé nepochopili, že demokracie znamená vrátit všem lidem opravdovou nezávislost, nepopiratelnou a nezadatelnou důstojnost.

Omdat het gemakkelijk is om weg te kijken van de echte problemen en je daarvoor in de plaats met nep-problemen bezig te houden. In de hele geschiedenis van de mensheid keert een patroon altijd terug: wanneer een maatschappij naar een autoritair of totalitair regime afglijdt, dan worden de rechten van vrouwen en homoseksuelen als eerste beperkt. Zo worden de conservatieve en kleinburgerlijke groeperingen verenigd die religie zo hoog in het vaandel voeren. Ik ben van mening dat geloof een privéaangelegenheid is in de beschaafde wereld. Zodra religie een politieke lading krijgt en onderdeel wordt van het politieke debat, dan volgt “de hel”. De meeste godsdiensten sluiten standaard bepaalde groepen uit en de meerderheid maakt zondebokken van vrouwen en seksuele minderheden, de zogenaamde tweederangsburgers. Het is een monster waar geen plaats voor is in de beschaafde wereld. Het is gemakkelijk om haat te zaaien jegens kwetsbare groepen. Racisme, homofobie, transfobie en het vernederen van vrouwen behoren allemaal tot dit patriarchale denkpatroon. Het patriarchaat heeft niks goeds met zich meegebracht en het is zelfs in deze eeuw moeilijk uit te roeien. We moeten er wel korte metten mee maken, want anders overleven we niet als mensheid. Mensen begrijpen niet dat democratie gelijkstaat met pure onafhankelijkheid, onbetwistbare en onvervreemdbare waardigheid voor iedereen.

Zij heeft ook haar eigen opvattingen wat betreft vrouwen in de politiek en of het een verschil zou maken als er meer vrouwen een leidende politieke functie zouden hebben in deze regio:

Není to otázka mužů nebo žen, je to otázka osobností s morální integritou bez ohledu na pohlaví. Takoví lidé v politice absolutně chybí. Stačilo by, kdyby se řídili Listinou lidských práv a svobod. Listinu lidských práv a svobod by měli všichni znát nazpaměť. Místo toho se opakují středověké pověry, dezinformace, náboženské bludy. Problém jsou sociální sítě, kde se taková nenávist snadno šíří. Problém jsou i veřejné osoby, jako jeden z našich kandidátů na prezidenta, které očerňují skupiny na základě sexuální orientace. Takové projevy by měly být trestné. Každý musí odpovídat za to, co řekne nebo napíše. Slovo má v dnešním světě velkou a nebezpečnou moc, protože dokáže stvořit z nezralých fanatiků vrahy. Lež nebyla nikdy tak nebezpečná jako dnes! Slovo ubližuje a může zabíjet. Když se objeví na zdi hákový kříž, zahájí se vyšetřování. A tak to musí být s jakoukoliv nenávistí vůči lidem na základě sexuální orientace, pohlaví, barvy kůže. Jazyk je nástrojem koexistence lidí. Pravidla práva a morálky se vyjadřují v jazyce. Lež by měla být trestná, to by mělo být součástí budoucí globální morálky.

Het gaat er niet om of het een man of vrouw is, maar het is een kwestie van mensen hebben met een morele integriteit en dat staat los van gender. We hebben dat soort mensen absoluut niet in de politiek. Het zou al voldoende zijn als ze zich hielden aan het Tsjechische Handvest van de grondrechten en vrijheden [en]. Iedereen zou dat van buiten moeten kennen, maar in plaats daarvan keren we steeds weer terug naar middeleeuws bijgeloof, misinformatie en religieuze misvattingen. Het probleem ligt in de sociale media waar haat gemakkelijk verspreid wordt. Prominente personen zoals een van onze presidentskandidaten die publiekelijk groepen hekelt vanwege hun seksuele geaardheid, maken ook deel uit van het probleem. Dergelijke uitlatingen zouden strafbaar gemaakt moeten worden. Iedereen moet verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor wat men zegt of schrijft. In deze tijden draagt ieder woord een dreigende lading, omdat het onvolwassen fanatiekelingen tot moord kan aanzetten. Liegen is nog nooit zo gevaarlijk geweest als vandaag de dag! Woorden doen pijn en kunnen dodelijk zijn. Als er ergens op een muur een swastika verschijnt, dan wordt dat meestal gelijk onderzocht. Zo moet het ook gaan met haat gericht tegen mensen vanwege hun seksuele geaardheid, gender of huidskleur. Taal is een instrument voor het menselijk samenleven. De rechtsregels en moraliteit worden in taal uitgedrukt. Liegen zou strafbaar moeten zijn en dit moet opgenomen worden in de toekomstige wereldwijde moraliteit.

Wat misogynie betreft lijkt de literaire wereld niet veel af te wijken van de reguliere samenleving:

Patriarchální model panuje stoprocentně. Jako spisovatelka musím být x-krát lepší, aby mě vůbec brali na vědomí. Jako by existoval nějaký věčný kánon mužské literatury, odkud se svrchu dívají na těla s vagínou a jsou překvapení, že „to“ je chytré a má “to” talent. O takových posměšcích a mikrosituacích bych mohla napsat knihu. Svět bude v pořádku v momentě, kdy ze slovníku zmizí slova jako rasismus, sexismus, homofobie, transfobie. Moje naděje, že se toho dožiju, bohužel ve světle událostí posledních let ve východní Evropě, zhasla.

Het patriarchale model domineert daar voor honderd procent. Als schrijfster moet ik vele malen beter zijn om alleen al opgemerkt te worden. Het lijkt wel alsof er een soort oude, door mannen gedomineerde literaire wereld is, van waaruit mannen naar lichamen met vagina's kijken en verbaasd zijn wanneer ze ontdekken dat “die lichamen” eigenlijk best intelligent zijn en zelfs “wat” talent blijken te bezitten. Ik zou een heel boek kunnen schrijven over dit soort bespottelijke situaties. Met de wereld komt het pas goed als woorden zoals racisme, seksisme, homofobie en transfobie uit de woordenboeken verdwenen zijn. Gezien de ontwikkelingen in Oost-Europa van de afgelopen jaren, is de hoop dat ik dit nog zal meemaken helaas vervlogen.