Illustratie gemaakt met openai.com
Irina is een optimist, die met haar 28 jaar vol in het leven staat. Ondanks het feit dat haar leven de afgelopen negen maanden volledig overhoop gegooid is, probeert zij, net als miljoenen andere Oekraïense vluchtelingen, veerkrachtig te zijn.
“Ik ben sinds maart 2022 in Spanje.
Ik ben samen met mijn moeder en mijn nichtje vertrokken uit Kiev zodra het mogelijk was om tussen de bombardementen door te vluchten.
Eerst kwamen we aan in Polen, en hoorden daar over een vrijwilligers organisatie die Oekraïeners uitnodigden naar Spanje te gaan, dus we gingen. We stapten in een bus, zonder te weten waar we precies heen gingen of hoe lang we daar zouden blijven, want in Polen waren alle opvangplekken overvol,” vertelt Irina in een telefonisch interview met Global Voices.
Ze woont nu in een appartement dat door vrijwilligers geregeld is, maar waarvan ze niet weet of ze daar in het nieuwe jaar kan blijven.
Ondanks dat Spanje vergoedingen aan gevluchte Oekraïners heeft beloofd [1], is er nog niets uitbetaald, hoewel er wel onderdak en eten is geregeld [2] voor degenen die gekomen zijn via Cruz Roja, het Spaanse Rode Kruis.
“Ik had een klein maar succesvol bedrijfje in Oekraïne, ik verkocht sport- en yogakleding via mijn webshop en Instagram. Alles wat ik verkocht werd door zeven producenten gemaakt in Oekraïne. Daarvan zijn er nu nog maar twee over. De winkel functioneert inmiddels nauwelijks meer,” vertelt Irina.
Irina's partner en broer zijn beiden bij het Oekraïense leger gegaan. Haar moeder en haar nichtje Nastya zijn in juli teruggegaan naar Kiev. Het tienermeisje vond het erg moeilijk om al haar vrienden te moeten achterlaten en naar een school te gaan waar ze de talen niet machtig was (in Catalonië wordt lesgegeven in het Catalaans en Spaans). De man van Irina's moeder werd erg ziek en mocht vanwege zijn dienstplichtige leeftijd het land niet verlaten, dus haar moeder is ook teruggegaan. Ondertussen voerde Rusland veelvuldig bombardementen uit op Kiev.
“Ze zitten daar zonder elektriciteit, en soms zelfs zonder water. Desondanks is Nastya nog steeds heel blij om terug te zijn,” vertelt Irina verder. “Ze wil Kiev niet opnieuw verlaten.” Irina is daarentegen in Spanje gebleven. Ze volgt intensieve taalcursussen en doet een opleiding in 3D design, waarmee ze een baan in Spanje hoopt te kunnen krijgen. “Ik werkte een poosje achter de bar, maar merkte al gauw dat ik een serieuzere baan wilde, en daarvoor Spaans moet leren,” zegt ze.
Irina is niet de enige die wil blijven wonen en werken in het land dat haar bescherming en onderdak geboden heeft. Volgens de UNHCR hebben landen binnen de Europese Unie maar liefst 4,7 miljoen [3] Oekraïense vluchtelingen opgevangen.
Ongekend in de juridische geschiedenis van de EU
De Europese Unie heeft voor het eerst de Richtlijn voor het verlenen van tijdelijke bescherming [4] geactiveerd, een wet die de Europese lidstaten opdraagt om grote hoeveelheden vluchtelingen op te nemen.
De richtlijn is ontworpen tijdens de oorlog in Joegoslavië in 2001, maar was tot de Russische invasie in Oekraïne in maart 2022 nog nooit eerder actief.
Stephen Philips, een onderzoeker van het Instituut voor Mensenrechten aan de Finse universiteit Åbo Akademi vertelt in een telefonisch interview met Global Voices:
“De uitdaging is dat deze richtlijn nooit eerder op Europees niveau is geïmplementeerd. We hebben hier geen ervaring mee. Het is een tijdelijke regelgeving, met een maximale duur van drie jaar. De huidige richtlijn, die zou duren tot maart 2023, is nu verlengd tot maart 2024. Het idee is dat ze de situatie in Oekraïne doorlopend in de gaten zullen houden, om in te kunnen schatten of er nog steeds grond is voor het bieden van tijdelijke bescherming. Dit duurt maximaal drie jaar, hoewel we niet weten hoe lang het conflict in Oekraïne zal blijven duren en hoe lang het voor Oekraïners in hun eigen land onveilig zal blijven. Er is geen precedent voor.”
Ook Lina is een Oekraïense vluchteling. Na vijf maanden wachten op een vergunning, heeft ze nu eindelijk een baan in Finland. “Oekraïners zijn enorm hard werkende doorzetters. Tijdens de 8 maanden die de oorlog nu duurt hebben gevluchte mensen zich gevestigd en wie kan werken heeft een baan gevonden,” vertelt ze.
Lina studeert Fins en hoopt in de EU te kunnen blijven. Ze had een telefonisch gesprek met Global Voices:
“Ik kom uit Charkov, en toen ik vluchtte voor de oorlog ben ik op zoek gegaan naar een plek waar ik een beter leven kan opbouwen. Mijn appartement in Oekraïne staat er nog, maar ik zal er alles aan doen om hier te kunnen blijven. De ‘tijdelijke bescherming’-opvang bood mij de kans om me te vestigen in Finland, iets dat ik daarvoor nooit had kunnen doen. Hier een baan vinden is erg lastig voor iemand van buiten de Europese Unie. Daarnaast is het voor de gemiddelde Oekraïner onbetaalbaar om hier te studeren.”
Maar zullen de Oekraïense vluchtelingen in de EU kunnen blijven nadat de richtlijn afloopt? Stephen legt uit:
“Dat verschilt per lidstaat. Hierover staat niets in de Richtlijn Tijdelijke Bescherming. Wat wel interessant en ook relevant is, is het feit dat deze richtlijn niet is aangenomen in 2015-2016, toen er ook sprake was van een massale toestroom van vluchtelingen die naar Europa kwamen. Nadat de richtlijn afloopt, beslist elke lidstaat voor zichzelf of ze de opgevangen vluchtelingen een verblijfsvergunning willen aanbieden. De tijdelijke richtlijn is er alleen om Oekraïense vluchtelingen toegang te bieden tot tijdelijke opvang, waar ze gebruik kunnen maken van medische en sociale dienstverlening en onderwijs. Daar zijn basisreglementen voor opgesteld in de richtlijn, maar de lidstaten hebben tevens relatief veel individuele vrijheid om te beslissen hoe ze deze richtlijn willen implementeren. Om te weten hoe ze dit doen, zou je dat voor elk van de 27 lidstaten apart moeten bekijken. De richtlijn zelf is er niet op ontworpen om een permanente wetgeving te vormen, het is een crisismaatregel. Hoe lidstaten willen omgaan met vluchtelingen die willen blijven na afloop van de richtlijn mogen zij zelf beslissen. Er is niets in de richtlijn opgenomen dat bepaalt wat lidstaten na afloop van de richtlijn moeten doen.”
Dat zorgt voor grote onzekerheid, en de manier waarop lidstaten na afloop van de richtlijn zullen omgaan met de verblijfsvergunningen van vluchtelingen die onder de tijdelijke bescherming vielen is nog steeds niet duidelijk. Dit is iets dat de EU moet overwegen.
Lina weet dat er ook andere Oekraïense vluchtelingen zijn waar de EU over moet beslissen:
“Een belangrijk vraagstuk is hoe werkloze vluchtelingen in de EU kunnen blijven na afloop van de oorlog in Oekraïne. Bijvoorbeeld ouderen en gehandicapte vluchtelingen, waar moeten zij naartoe als er voor hen niets in Oekraïne is om naar terug te keren? Daarnaast zal over een jaar of twee de kwestie van gezinshereniging een urgente zaak worden voor de Europese Unie. Veel vluchtelingen zijn al bezig met de vraag ‘gaan wij straks terug naar papa in Oekraïne of komt hij hier bij ons?’ en het lijkt vanzelfsprekend dat de vele vluchtelingen die hebben besloten in Europa te blijven voor de tweede optie zullen kiezen.”
De gevolgen van de Russische oorlog in Oekraïne zijn enorm: werkloosheid ligt momenteel op 35%. De armoedecijfers zullen in december dit jaar rond de 25% uitkomen en zullen hoogstwaarschijnlijk in het komende jaar verdubbelen [5]. Van de 4,7 miljoen gevluchte Oekraïners wil de meerderheid na de oorlog graag terug. De EU zal moeten beslissen wat te doen met degenen die willen blijven.