Iulian Ciocan in Chișinău. Foto door Filip Noubel, gebruikt met toestemming.

Moldavië is een land op het kruispunt van verschillende taalkundige, etnische en religieuze identiteiten en heeft deel uitgemaakt van verschillende rijken voordat het in 1991 onafhankelijk werd. Om zijn rijke en gemengde geschiedenis en de gevolgen van de Russische invatie in Oekraïne [en], interviewde Global Voices de Moldovische auteur Iulian Ciocan. Het interview vond plaats in de Moldavische hoofdstad Chișinău en werd afgenomen in het Russisch.

Moldavië is een meertalig en multi-etnisch land dat grenst aan Oekraïne en Roemenië. Hoewel etnische Moldaviërs 75% van de bevolking uitmaken, zijn er andere belangrijke minderheden zoals Oekraïners, Gagauz, Russen, Bulgaren en Roma. Roemeens is de officiële taal, maar Russisch wordt veel gesproken, vooral in de steden, en gebruikt in de media, het onderwijs en het bedrijfsleven.

Tijdens de Sovjetperiode heeft Moskou kunstmatig een taal gecreëerd die Moldavisch heet en het cyrillische alfabet – dat ook voor Russisch wordt gebruikt – opgelegd om te schrijven wat in feite de Roemeense taal is. In 1994 keerde het onafhankelijke Moldavië terug naar het Latijnse alfabet dat in Roemenië wordt gebruikt. Maar Moskou heeft zijn ambities om Moldavië te controleren nooit opgegeven: het steunt de autoriteiten [en] van de zelfverklaarde republiek Transnistrië in het oosten van het land. Na een dodelijke oorlog in 1991–92, verklaarde dat gebied zich onafhankelijk van Moldavië en behoudt het tot op heden de bestuurlijke, militaire en economische controle over wat 12 procent van het Moldavische grondgebied vertegenwoordigt [en]. Transnistrië wordt door de internationale gemeenschap niet erkend als onafhankelijke staat.

Global Voices vroeg de Moldovische schrijver en journalist Iulian Ciocan hoe hij de huidige situatie in Moldavië ziet, gezien de oorlog van Rusland in Oekraïne, maar ook in relatie tot de retoriek van Moskou over wat de “Russische Wereld“zou definiëren.

Moldavische demonstranten voor de Russische ambassade in Chișinău. Foto door Filip Noubel, gebruikt met toestemming.

 

In 2015 I published a dystopian novel in which I imagine how Russia and Transnistria occupy Moldova; it is called “Iar dimineața vor veni rușii” which means “In the Morning, the Russians Will Arrive.” I wrote it before 2014, though, when Russia occupied Crimea. This is of course a piece of fiction, but many people in Moldova have an internalized fear because there have been Russian invasions in the past: in 1940, and in 1812. I speak to a lot of Russophones here, and to Russians who come to Moldova. My impression is that many of them consider this land to be “their [Russian] territory.” So I think that if Russia conquers Odesa [in Ukraine], they will also claim Moldova. Bessarabia [alternative historical name of most parts of today's Moldova] was a province of Tsarist Russia for over 100 years.

In my recent interview to the French daily Le Monde, I explained that there are preconditions in Moldova for an invasion to happen, it is always in the air, regardless of who is governing Moldova. I never felt very comfortable here as a writer: this is a zone between the Dniester and Prut rivers, of temporary arrangements where nothing is created to last very long. I always felt like that: Today this is Moldova, tomorrow it could be part of Russia, or of Romania. This awareness influences our mentality: What we start might not endure, it can be destroyed at any moment.

In 2015 publiceerde ik een dystopische roman waarin ik me voorstel hoe Rusland en Transnistrië Moldavië bezetten; het heet “Iar dimineața vor veni rușii” wat betekent “In de ochtend zullen de Russen arriveren“. Ik schreef het echter voor 2014, toen Rusland de Krim bezette. Dit is natuurlijk een fictief verhaal, maar veel mensen in Moldavië hebben een geïnternaliseerde angst omdat er in het verleden Russische invasies zijn geweest: in 1940 en in 1812. Ik praat hier met veel Russofonen en Russen die naar Moldavië komen. Mijn indruk is dat velen van hen dit land als “hun [Russische] grondgebied” beschouwen. Dus ik denk dat als Rusland Odesa [in Oekraïne] verovert, ze ook Moldavië zullen opeisen. Bessarabië [alternatieve historische naam van de meeste delen van het huidige Moldavië] was meer dan 100 jaar lang een provincie van tsaristisch Rusland.

In mijn recente interview aan het Franse dagblad Le Monde [fr] heb ik uitgelegd dat er in Moldavië precondities zijn voor een invasie, die altijd in de lucht hangt, ongeacht wie Moldavië bestuurt. Ik heb me hier als schrijver nooit erg op mijn gemak gevoeld: dit is een zone, tussen de rivieren Dnjestr en Prut, van tijdelijke regelingen waar niets is gemaakt om lang te blijven duren. Zo heb ik me altijd gevoeld: Vandaag is dit Moldavië, morgen kan het deel uitmaken van Rusland, of van Roemenië. Dit besef beïnvloedt onze mentaliteit: Wat we beginnen blijft misschien niet duren, het kan elk moment worden vernietigd.

Ciocan modelleert, zoals alle schrijvers, de taal om zijn stijl het beste te dienen. Soms gebruikt hij Russische zinnen of woorden in zijn proza, dus vroeg Global Voices hem naar zijn mening over de feitelijke tweetalige situatie in Moldavië, en zijn eigen relatie tot de Russische taal:

Here in daily life, people are very tolerant; nothing has changed since this war [Russia's second invasion of Ukraine that started on February 24, 2022]. What is problematic is the idea that Russians should come here, and occupy this land. The fact that my neighbor might speak Russian is not a problem in any way, unless that particular person wants Putin to come here and rule. So the main question is whether local Russophones are connected to Putin's narratives, or not. To be clear: We do speak Russian in Moldova, but don't want to have anything to do with the so-called “Russian World.”

Hier in het dagelijks leven zijn de mensen zeer tolerant; er is niets veranderd sinds deze oorlog [de tweede invasie van Rusland in Oekraïne die begon op 24 februari 2022]. Wat problematisch is, is het idee dat de Russen naar hier zouden komen en dit land zouden bezetten. Het feit dat mijn buurman Russisch spreekt is geen enkel probleem, tenzij die persoon wil dat Poetin hier komt regeren. De belangrijkste vraag is dus of lokale Russofonen verbonden zijn met Poetins verhalen, of niet. Voor alle duidelijkheid: Wij spreken Russisch in Moldavië, maar willen niets te maken hebben met de zogenaamde “Russische wereld”.

Taalkundig, cultureel en literair gezien heeft Moldavië sinds 1991 weer sterke banden met Roemenië, zoals Ciocan uitlegt, maar de schaduw van Rusland blijft:

Since I write in Romanian, I consider myself to be a Romanian writer. Where I live is really beyond the point, so I position myself as Romanian writer with a post-Soviet background. We were under Russian and Soviet rule, thus our social experience departs from what Romanians have gone through: We are indeed close, yet different. At the same time Romania considers us to be Romanian writers, and invites us to events, projects and publication grants, and we can join the Union of Romanian Writers.

But despite that, when I am abroad, I constantly have to face confusing situations about where I am from, and have to explain where Moldova is located, though since this war, people seem to be more informed. I also notice that, to this day, any Russian writer is generally well regarded abroad, simply for being Russian, regardless of how well they actually write. I experienced that in France where people think any Russian writer is a second Dostoyevsky or Nabokov. But people in the West will never be able to understand what has happened and is happening in the post-Soviet space if all they read are texts by Russian authors.

Aangezien ik in het Roemeens schrijf, beschouw ik mezelf als een Roemeense schrijver. Waar ik woon is eigenlijk onbelangrijk, dus ik positioneer mezelf als Roemeense schrijver met een post-Sovjet achtergrond. Wij stonden onder Russisch en Sovjetbestuur, dus onze sociale ervaring wijkt af van wat de Roemenen hebben meegemaakt: We zijn inderdaad dichtbij, maar toch verschillend. Tegelijkertijd beschouwt Roemenië ons als Roemeense schrijvers, en nodigt ons uit voor evenementen, projecten en publicatiebeurzen, en kunnen we lid worden van de Unie van Roemeense Schrijvers.

Desondanks word ik in het buitenland voortdurend geconfronteerd met verwarrende situaties over waar ik vandaan kom, en moet ik uitleggen waar Moldavië ligt, hoewel de mensen sinds de oorlog beter geïnformeerd lijken te zijn. Ik merk ook op dat, tot op de dag van vandaag, elke Russische schrijver over het algemeen goed wordt gewaardeerd in het buitenland, gewoon omdat hij Russisch is, ongeacht hoe goed hij eigenlijk schrijft. Ik heb dat meegemaakt in Frankrijk, waar mensen denken dat elke Russische schrijver een tweede Dostojevski of Nabokov is. Maar de mensen in het Westen zullen nooit kunnen begrijpen wat er in het post-Sovjetgebied is gebeurd en gebeurt als zij alleen teksten van Russische auteurs lezen.

Global Voices vroeg hem hoe hij zich verhoudt tot het omstreden begrip Europese literatuur:

I believe in the concept of European literature and can relate to it: World War I and II are a central theme defining European literature that we all share. Yet we are also very diverse, even within one language tradition.  My own journey, as I lived in the Soviet Union, started with Soviet authors, as we had no other choice, as well as with Russian classics, such as Gogol, Chekhov, Bulgakov. Dostoyevsky most likely inspired Freud to study the subconscious and publish his studies about psychoanalysis. Clearly, as a writer I cannot look at language in a negative way: Language is a tool, and I cannot accuse it of anything that Putin is doing. So for me, the fact that I speak Russian is a plus.

After 1991, I read in translation many other authors, mostly from Western Europe, and then realized it is best to read the so-called “smaller literatures” that are closer to our experience: Kadare from Albania, Hrabal from then Czechoslovakia, other writers from Hungary, Bulgaria, Serbia. They have been part of larger empires, or went through a Soviet invasion, so there is often a direct link between their literary characters and History with a Capital H in their books.

Ik geloof in het concept van de Europese literatuur en kan me ermee verbinden: De Eerste en Tweede Wereldoorlog zijn een centraal thema dat de Europese literatuur bepaalt en dat we allemaal delen. Toch zijn we ook zeer divers, zelfs binnen één taaltraditie. Mijn eigen reis, toen ik in de Sovjet-Unie woonde, begon met Sovjet-auteurs, omdat we geen andere keuze hadden, en met Russische klassiekers, zoals Gogol, Tsjechov, Boelgakov. Dostojevski inspireerde Freud waarschijnlijk om het onderbewustzijn te bestuderen en zijn studies over psychoanalyse te publiceren. Het is duidelijk dat ik als schrijver niet op een negatieve manier naar taal kan kijken: Taal is een instrument, en ik kan het niet beschuldigen van iets wat Poetin doet. Dus voor mij is het feit dat ik Russisch spreek een pluspunt.

Na 1991 las ik in vertaling veel andere auteurs, meestal uit West-Europa, en besefte toen dat het het beste is om de zogenaamde “kleinere literaturen” te lezen die dichter bij onze ervaring staan: Kadare uit Albanië, Hrabal uit het toenmalige Tsjecho-Slowakije, andere schrijvers uit Hongarije, Bulgarije, Servië. Ze hebben deel uitgemaakt van grotere rijken, of hebben een Sovjet-invasie meegemaakt, zodat er vaak een direct verband is tussen hun literaire personages en Geschiedenis met een hoofdletter G in hun boeken.

Over zijn onmiddellijke plannen besluit Ciocan:

The war forced me to think about what might happen if it reaches Moldova: Will I stay or leave? — something I think about every day now. Ik heb tenslotte een roman geschreven over Russische tanks in de straten van Chișinău. This is a huge tragedy, every morning I read Ukrainian, then Russian news websites, compare the gap between them. Now I am thinking about a novel that speaks about the war — I cannot write as an Ukrainian who has been through Mariupol, yet I can write about being very close to the war, and how it shapes our daily life.

De oorlog dwong me na te denken over wat er zou kunnen gebeuren als het Moldavië bereikt: Zal ik blijven of vertrekken? Iets waar ik nu elke dag aan denk. Dit is een enorme tragedie, elke ochtend lees ik Oekraïense, dan Russische nieuwswebsites, vergelijk de kloof tussen hen. Nu denk ik na over een roman die over de oorlog gaat – ik kan niet schrijven als Oekraïner die Mariupol heeft meegemaakt, maar ik kan wel schrijven over het feit dat ik heel dicht bij de oorlog ben, en hoe die ons dagelijks leven bepaalt.