Omslag van “Ruzká klazika”, een verzameling korte verhalen van Daniel Majling. Foto: Filip Noubel, gebruikt met toestemming.

Sinds het begin van de tweede Russische invasie in Oekraïne in februari 2022 [en] zijn er niet alleen in Oekraïne maar ook in een aantal Europese landen [en] oproepen geweest om de Russische cultuur te boycotten [en]. In Midden- en Oost-Europa ligt deze kwestie bijzonder gevoelig vanwege de nabijheid van zowel Oekraïne als Rusland en vanwege de langdurige aanwezigheid van de Russische cultuur die Moskou deze regio tot de jaren '80 van de vorige eeuw heeft opgelegd.

Global Voices had een interview met de Slowaakse auteur, dramaturg en stripverhalenschrijver Daniel Majling [en] en vroeg hem naar zijn mening over deze kwestie. Slowakije heeft namelijk grote groepen Oekraïense vluchtelingen verwelkomd [en] ondanks het feit dat er lange tijd rijke Russische zakenmensen met connecties met Poetin [en] hebben gewoond.
In Slowakije [nl – alle links tenzij anders aangegeven] en Tsjechië is Majling bovendien bekend vanwege Ruská klazika (Rushian clashics) [sk]. Dit opmerkelijke boek uit 2017, een verzameling korte verhalen, vermomd als vertalingen, is gebaseerd op episodes uit de beroemdste Russische klassieken. Majling verdraait met gevoel voor humor de namen van beroemde Russische cultschrijvers zoals Toorgenef (Toergenjev), Tolsztoi (Tolstoj) en Dostojevzski ( Dostojevski). Het boek werd verkozen tot Book of the Year en stond op de shortlist van Anasoft Litera [sk], de meest prestigieuze literaire prijs van Slowakije. Het eerste deel van het boek is uitgegeven in de Engelse vertaling van Julia en Peter Sherwood [en].

Het interview werd via e-mail afgenomen in het Tsjechisch en Slowaaks en vanwege stijl en lengte geredigeerd.

Over de oproepen tot het boycotten van Russische cultuur is Majling genuanceerd:

Pýtali sa ma na to v posledných týždňoch viacerí – čo s ruskou kultúrou teraz? Nemôžeme sa tváriť, že sa nič nestalo. Pravdu povediac, ani ja nemám ktovieakú chuť čítať Čechova a viem si predstaviť, že to, čo je u mňa len nechuť, môže byť u človeka z rozbombardovanej dediny doslova fyzický odpor. Nestalo sa to prvýkrát v histórii.  Časť otázky bojkotu ruskej kultúry je jasná – je tu „kultúra“, či skôr propaganda, ktorú bolo treba bojkotovať už dávno. Ani nejaká spolupráca so štátnymi kultúrnymi inštitúciami teraz asi nemá zmysel.  Na druhej strane je jasné, že bojkotovaním Sorokinových knižiek alebo Zvjagincevových filmov to Putinovi práve „nenandáme“.

Potom sú tu už menej jednoznačné veci, ktoré by bolo treba prediskutovať knižku po knižke. Napríklad Solženicyn – ten bol po návrate do Ruska všetko možné, len nie človek, s ktorým by som sa vedel hodnotovo stotožniť, a predsa si myslím, že Súostrovie Gulag by sme vo vlastnom záujme bojkotovať nemali.

De afgelopen weken is mij vaak de vraag gesteld ‘Hoe moeten we nu omgaan met de Russische cultuur? Wij kunnen niet net doen alsof er niets is gebeurd.’ Ik heb eerlijk gezegd geen enkele behoefte om Tsjechov te lezen, maar mijn desinteresse zou voor iemand uit een gebombardeerd dorp letterlijk een fysieke afkeer kunnen zijn. Het is niet de eerste keer in de geschiedenis dat dit gebeurt. Voor een deel is het boycotten van Russische cultuur duidelijk – dit is een ‘cultuur’ of beter gezegd, een manier van propaganda, die lang geleden al had moeten worden geboycot. Het heeft geen zin om nu met culturele staatsinstituten samen te werken. Aan de andere kant is het duidelijk dat we door het boycotten van de boeken van Sorokin of de films van Zvyagintsev Poetin niet echt kunnen verslaan. Er zijn ook minder zwart-wit situaties die per geval moeten worden beoordeeld. Een voorbeeld is de Russische schrijver en dissident Solzjenitsyn. Na zijn terugkeer naar Rusland kon ik weinig waardering meer voor hem opbrengen. Toch denk ik niet dat het boycotten van zijn boek De Goelag Archipel [ru] in ons voordeel zou werken.

Majling geeft vervolgens een vergelijkende analyse van het discours rond de Russische cultuur door het concept van vermeende toxiciteit van naties bloot te leggen:

Tá otázka bojkotu má ešte ďalšiu rovinu. Mám kamarátov, ktorí sa o Dostojevskom alebo Tolstom vyjadrujú ako o principiálne toxických autoroch, v ktorých je hlboko zakorenený „ruský“ postoj k životu –  neúcta k slobode jednotlivca, nekritická podriadenosť voči autoritám, podozrievavosť voči racionalite, fatalizmus, fascinácia iracionálnom atď. 

Ak by sme otvorili otázku bojkotu ruskej klasiky pre jej „principiálnu toxickosť“,  jedným dychom by sme museli začať debatu o toxickosti  a bojkote Célina, Danta, Hauptmanna, Shawa, Sartra, Marxa, Nietzscheho, Heideggera, Platóna – ten zoznam autorov  je veľmi dlhý. Nemyslím si, že Dostojevskij je toxickejší ako Nietzsche.

Postoj, že v samotnej kultúrnej DNA Rusov je niečo toxické, má podľa mňa nebezpečne blízko k  etnocentrizmu. Latentne to v sebe obsahuje predpoklad, že niektoré civilizácie v sebe majú predispozície pre demokraciu a iné nie. Aj ja som čítal Huntingtona, ale v čase, keď bol v Španielsku Franco,  v Taliansku Mussolini, v Nemecku Hitler, na Slovensku Tiso, v Maďarsku Horthy, v Chorvátsku Pavelič atď., mohol niekto  rovnako „legitímne“ písať o európskej neschopnosti žiť v demokracii a o toxickosti našej kultúry, ktorá bola dobrá len na to, aby zavliekla svet do dvoch svetových vojen a predtým ešte vykonala na iných kontinentoch niekoľko príšerných genocíd. A napriek tomu sme sa k nejakej vratkej a neustále ohrozovanej demokracii dopracovali. Treba si však uvedomiť, že dni tejto demokracie sú spočítané, ak ju dopredu takýmto mudrovaním obmedzíme len na pár krajín. Ak sa k nej nemajú šancu dopracovať Rusi, ktorí k nám majú spolu s Juhoameričanmi kultúrne, nábožensky aj historicky najbližšie, ak sa k nej nemajú šancu dopracovať Rusi, ktorých posledný cár bol bratrancom nemeckého cisára i anglického kráľa,  čo potom Číňania s ich kolektivizmom? Čo Arabi a Peržania s ich sklonmi k teokracii? Čo africké národy? Ak nemá demokracia budúcnosť v Rusku,  jej dni sú z demografických, ekonomických a ďalších príčin spočítané aj na Západe.

Deze boycotkwestie heeft een diepere laag. Vrienden van mij praten over Dostojevski of Tolstoj als toxische schrijvers die een intrinsiek “Russische” houding tegenover het leven hebben, zonder respect voor de vrijheid van het individu, onderdanig aan autoriteit zonder deze ooit te bevragen, argwanend tegen iedere vorm van rationaliteit met een fascinatie voor het irrationele enz. Als wij de kwestie van het boycotten van Russische literatuur aankaarten vanwege haar “toxiciteit” dan moeten we het ook hebben over Céline, Dante, Hauptmann, Shaw, Sartre, Marx, Nietzsche, Heidegger, Plato – de lijst van schrijvers is lang. Ik denk niet dat Dostojevski giftiger is dan Nietzsche. 

Ik denk dat als je beweert dat er een toxisch element zit in het zeer culturele DNA van de Russen, dat dit gevaarlijk dichtbij het begrip etnocentrisme komt. Dit betekent impliciet dat bepaalde beschavingen zijn voorbestemd voor democratie en andere niet. Toen Franco leider was van Spanje, Mussolini van Italië, Hitler van Duitsland, Tiso van Slowakije, Horthy van Hongarije en Pavelić van Kroatië, had je met het volste recht kunnen schrijven over de onmogelijkheid van een democratisch leven in Europa. Je had kunnen schrijven over de toxiciteit van onze Westerse cultuur die de wereld heeft meegesleept in twee wereldoorlogen en eerder, op andere continenten, meerdere genocides heeft gepleegd. Ondanks dit alles hebben we ons een weg gebaand naar een wankele democratie die voortdurend wordt bedreigd. Maar we moeten ons realiseren dat de dagen van de democratie geteld zijn als we haar bij voorbaat beperken tot slechts een paar landen die dat predicaat op dogmatische wijze hebben verkregen. Als de Russen, die, samen met de Zuid-Amerikanen, cultureel, religieus en historisch het dichtst bij ons staan, geen kans hebben om naar een democratie toe te werken en als de Russen, wier laatste tsaar, Nicolaas II, een volle neef was van de Duitse keizer Willem II en van koning George V van het Verenigd Koninkrijk, geen kans krijgen om naar een democratie toe te werken, hoe zit het dan met de Chinezen en hun collectivisme? En met de Arabieren en Perzen, met hun hang naar een theocratie? Hoe zit het dan met de Afrikaanse landen? Als de democratie in Rusland geen toekomst heeft, zijn ook in het Westen haar dagen geteld vanwege economische en andere redenen.

Over zijn specifieke interesse voor klassieken uit de Russische literatuur zegt Majling dat dit voor een deel voortkomt uit een periode tussen 2009 en 2013 toen hij een aantal Russische klassieken moest omwerken tot toneelstukken, waaronder Tolstoy's Anna Karenina, Dostojevski's Misdaad en straf en De gebroeders Karamazov en Gogols Dode zielen. Majling zegt:

Po štyroch rokoch intenzívnej práce s týmito textami som bol tým spôsobom písania a myslenia jednoducho nasiaknutý.  V divadlách strednej a východnej Európy má určite bohatšiu inscenačnú tradíciu Čechov než Ibsen, Dostojevskij než Balzac, a teda tu existuje aj väčšie všeobecné povedomie o príbehoch, témach, či konfliktoch, ktoré táto literatúra prináša.

Ik ben vier jaar intensief met die teksten bezig geweest en werd ondergedompeld in dit type van schrijven en denken. In de theaters van Midden- en Oost-Europa worden traditioneel vaker toneelstukken van Tsjechov of Dostojevski uitgevoerd dan van Ibsen of Balzac. De verhalen, thema's of conflicten uit de Russische klassieke literatuur zijn bij het publiek meer algemeen bekend.

Mensen uit Midden-Europa hebben inderdaad een specifieke opvatting over hun relatie met zowel Rusland als het Westen. Aan het einde van zijn boek schrijft Majling – als hij Frankrijk en Slowakije vergelijkt – romány nemôžu van v rodovej občine totiž vznikať  (een gemeenschap waarbij familie de hoeksteen van de samenleving is [zoals Slowakije] levert geen romans op. Hij legt uit:

Tá veta z konca knihy naráža na naozaj špecifickú situáciu malých národov. Na Slovensku každý náhodný spolucestujúci vo vlaku sa tu po krátkom rozhovore stáva bývalým milencom vašej terajšej spolužiačky alebo terajším zaťom vašej bývalej učiteľky. Tieto osobné vzťahy tu v dobrom aj v zlom skresľujú všetko – kultúru, politiku, ekonomiku. Nie sme súčasťou takého celku, od ktorého by sme aspoň sčasti mohli mať odstup. 
Čo sa slovenskej literatúry týka, bolo a stále tu je pár originálnych samorastov, ale tí v podstate nikoho nezaujímajú ani na Slovensku. Je tu však aj dosť početná skupina tých, ktorí sa tvária, že ich nová kniha nemá nič spoločné s titulom, ktorý vyšiel pred 25 rokmi kdesi v zahraničí. Ale to je pochopiteľné. Po prvé, je tu pomerne malá možnosť odhalenia, a po druhé,  je to súčasťou našej literárnej tradície. Naša národná veselohra Dobrodružstvo pri obžinkoch je v skutočnosti poľská hra Okrężne.

Deze zin verwijst naar de zeer specifieke situatie van kleine naties. In Slowakije blijkt vaak al na een kort gesprek met een willekeurige treinreiziger dat hij of zij de voormalige geliefde van je schoolvriend is of de zwager van je oude docent. Die persoonlijke banden vormen, ten goede en ten kwade, alles, van cultuur tot politiek en zaken. Wij leven niet in een wereld waar we op zijn minst gedeeltelijk afstand van kunnen nemen. In de Slowaakse literatuur waren en zijn er nog steeds enkele vrije geesten, maar niemand besteedt daar aandacht aan, zelfs niet in Slowakije zelf. Vrij veel schrijvers pretenderen dat hun nieuwe boek niets te maken heeft met een boek dat vijfentwintig jaar geleden in het buitenland is gepubliceerd. Dat is begrijpelijk. Ten eerste zullen ze zeer waarschijnlijk nooit worden ontmaskerd. Ten tweede maakt dit deel uit van onze literaire traditie: Dobrodružstvo pri obžinkoch [sk], Adventure at Thanksgiving, een klassieke komedie, ons nationale toneelstuk, is in feite het Poolse toneelstuk Okrężne [pl].

Voor de literatuur is het volgens Majling uiteindelijk van het grootste belang dat ze uitdaagt:

Veľa autorov sa snaží písať angažovane a použiť  literatúru ako zbraň v boji za dobro, čo zväčša so sebou obnáša aj ideologické šablóny, ako písať, resp. nepísať o svete. Ibaže podľa mňa je primárnou úlohou literatúry byť „toxickou“, nehoráznou, pohoršujúcou a  nezmyselnou. Literatúra je sviatkom bláznov, priestorom na to, aby sme všetko to, čomu úprimne veríme, obrátili na hlavu, spochybnili to, domysleli do tých najabsurdnejších extrémov. Počas sviatkov bláznov bolo umožnené parodovať a zosmiešňovať svetské aj duchovné piliere, na ktorých spoločnosť stála, súdobú morálku aj dobré mravy samotného autora. Ak je to v súčasnosti v literatúre problém, potom sme na tom so slobodou oveľa horšie ako v stredoveku.   

Veel schrijvers proberen geëngageerd te zijn en gebruiken literatuur als wapen in de strijd voor het goede, met ideologische kant-en-klaar modellen over hoe wel of niet over de wereld te schrijven. Maar voor mij is de voornaamste functie van literatuur om “toxisch”, buitensporig, aanvallend en onlogisch te zijn. Literatuur is het feest van de dwazen. Het is de ruimte waarin we alles waarin we geloven op zijn kop moeten zetten, vragen moeten stellen en alles tot zijn meest absurde conclusie moeten voeren. In het feest der dwazen konden seculiere en religieuze pijlers waarop de maatschappij was gestoeld worden geparodieerd en bespot. Als dit in de hedendaagse literatuur problematisch wordt, zijn we met onze vrijheid slechter af dan we in de middeleeuwen waren.

Image courtesy of Giovana Fleck.

For more information about this topic, see our special coverage Russia invades Ukraine.