- Global Voices in het Nederlands - https://nl.globalvoices.org -

Het overzetten van satire. Twee literaire vertalers van Slowaakse boeken vertellen over hun inspiratie

Categorieën: Oost- & Midden-Europa, Oekraïne, Rusland, Slowakije, Burgermedia, Etniciteit & ras, Geschiedenis, Humor, Internationale betrekkingen, Kunst & cultuur, Literatuur, Taal, Russia invades Ukraine

Slowaakse brontekst met Majling's spelling van Dostojevski, Tolstoj en Toergenjef. Foto:Filip Noubel, gebruikt met toestemming.

Voor literaire vertalers is niets moeilijker, maar wellicht ook inspirerender dan het vertalen van humoristische teksten die niet alleen taalkundig maar ook cultureel moeten worden vertaald [gelokaliseerd]. Global Voices vroeg twee vertalers die het boek Ruská klazika [1] (Rushian Clashics) [nl-alle links tenzij anders aangegeven] van de Slowaakse schrijver Daniel Majling [2] [en] hebben vertaald, iets te vertellen over hun vertaalstrategieën voor een dergelijke fijnzinnige overzetting.

Pastiche [3][en] (kunstzinnige nabootsing), een term die etymologisch verwijst naar verschillende, gemengde ingrediënten, is een manier om Majlings compilatie van korte verhalen te omschrijven. Majling refereert in zijn boek inderdaad aan schrijvers uit de klassieke Russische literatuur. Hij verandert hun namen en ze raken verzeilt in groteske situaties die worden gekenmerkt door zwarte humor. Om ironie toe te voegen heeft het boek als ondertitel Zostavil a preložil Daniel Majling [Samengesteld en vertaald door Daniel Majling], alsof de Slowaakse brontekst zelf een vertaling is, zoals Cervantes [4] heeft gedaan met de bekende klassieker Don Quichot [5], een allegorie en parodie op de ridderroman.

Weronika Gogola, foto gebruikt met toestemming

Weronika Gogola [6] [pl] is een gelauwerde Poolse schrijfster. Ze woont in Bratislava en vertaalt vanuit het Oekraïens en Slowaaks in het Pools. Haar complete vertaling van Majlings boek verschijnt eind dit jaar in Polen. Ze legt uit dat haar strategie om humor te vertalen vaak leunt op spelling, allusies en versluierde zinspelingen:

 

In sommige delen van de tekst was de humor in de Poolse vertaling minder grof, in andere grover dan het origineel. Gelukkig heb ik Majling persoonlijk ontmoet en kon ik met hem over bepaalde zaken praten. Ik heb mezelf een paar grappige opmerkingen toegestaan als er in het origineel kleine slordigheden stonden. Majling stelde zelf voor om in die voetnoten een ironische opmerking te maken over zijn onkunde op bepaalde gebieden.

De toon van het boek staat een zekere mate van vrijheid toe, die je het ´Majling effect´ zou kunnen noemen. Een dergelijke kans heeft een vertaler zelden, maar, voor de duidelijkheid, ik heb alle kwesties met de schrijver besproken.

Julia Sherwood, foto gebruikt met toestemming.

Voor Julia Sherwood, een zeer ervaren vertaalster van Slowaakse literatuur [7][en] samen met haar echtgenoot Peter, was de gedeeltelijke vertaling van het begin van het boek een kans om onder andere creatief te zijn in het vertalen van namen:

Alle verhalen uit Ruzká klazika zijn parodieën op de stijl van een bepaalde Russische schrijver. In de vertaling moet je hetzelfde effect proberen te bereiken. De inleiding van het boek [2] [en] gaf geen speciale moeilijkheden. Ook het verhaal The Rebirth of the Orthodox Faith in our Town (De hergeboorte van het orthodoxe geloof in onze stad), een pastiche op een volksverhaal, was geen probleem. Ik hoop dat we dit hebben kunnen overbrengen. De Engelse versie van een naam van een personage was lastig, maar leuk om te doen. Majlings tulák Arťom Skočdopoľa-Prašivý werd door ons vertaald als the vagrant Artyom Dzhumpilov-Scabbymugin. Het veranderen van de spelling was niet echt een probleem, behalve wat betreft de titel van het boek. Wij hebben voor Rushian Clashics gekozen, maar er zijn ook andere versies mogelijk. In jullie artikel op Global Voices is het vertaald als Roosyan Klassiks en ik heb ook de vertaling The Ruzzian Clazzics voorbij zien komen. Als er een Engelstalige uitgever wordt gevonden voor het complete boek wordt de titel misschien iets totaal anders.

Een keuze die nooit vanzelfsprekend is: kiezen voor minder bekende literatuur 

Het vertalen van een tekst is het halve werk voor literaire vertalers die met zogeheten minderheidstalen werken, talen die zelden worden vertaald en vaak door uitgevers worden genegeerd, zoals de Slowaakse literatuur [8]. De vertaler fungeert in dat geval vaak als literair agent en promotor voor de minder bekende en daarom minder gewaardeerde literatuur zegt Gogola:

In het geval van literatuur in minderheidstalen neemt de vertaler zelf het initiatief. Zo heb ik het ook gedaan. Ik was enthousiast over het boek van Majling, vooral over de ongebreidelde humor en vrijheid die hij zichzelf toestond.

Sherwood, die ook een Engelstalige podcast over Slowaakse literatuur [9] [en] beheerde, denkt echter dat de Engelstalige uitgeverswereld aan het veranderen is:

Het klopt dat in vergelijking met Tsjechische, Poolse of Hongaarse literatuur, Slowaakse schrijvers minder bekend zijn, maar gelukkig is dit de laatste jaren aan het veranderen. Boeken van hedendaagse Slowaakse schrijvers zoals Balla, Jana Bodnárová, Jana Beňová, Ivana Dobrakovová, Pavel Rankov, Monika Kompaníková en Uršuľa Kovalyk zijn in het Engels vertaald. Slowaakse schrijvers krijgen ook steeds meer internationale erkenning. Piata lod (Boat [10] Number Five [10]) van Monika Kompaníková, vertaald door Janet Livingstone, was een van de finalisten van de EBRD Literature Prize [11]2022. Boat Number Five was een van de eerste twee boeken op de Slowaakse lijst [12] van Seagull Books, een kleine uitgeverij in Kolkata, met een wereldwijde distributie en een lange staat van verdienste als uitgever van vertaalde literatuur.

Uiteindelijk worden de meeste literaire vertalers het meest gemotiveerd door een tekst waar ze verliefd op worden en besluiten te vertalen en te promoten, zelfs als de publicatie jaren op zich kan laten wachten. Op de vraag waarom ze voor Majling heeft gekozen, zegt Gogola: ‘Omdat Majling gewoon doet wat hij zelf wil. Als je begint te lezen kun je niet voorspellen hoe het zal aflopen, waardoor je echt van de tekst geniet.’

Sherwood, die net zo enthousiast is, plaatst het boek in de nieuwe context van de Russische invasie van Oekraïne [13]:

Wat ik het leukst vind van dit boek is de speelsheid en respectloosheid. De afgelopen maanden hebben veel mensen door de oorlog in Oekraïne de Russische cultuur en met name de Russische literatuur afgewezen. Hoewel deze emotionele reactie begrijpelijk is, zeker van de Oekraïners [14], vind ik het persoonlijk te ver gaan. Ik was blij om in het interview met Daniel Majling te lezen dat hij er ook zo over denkt. Aan de andere kant is de Russische literatuur vaak op een voetstuk geplaatst en heilig verklaard. Daarom vind ik Majlings oneerbiedige benadering zeer verfrissend. Op een bepaalde manier is het in lijn met de Russische literatuur. Afgezien van schrijvers van plechtige en zwaarwichtige boeken zijn er ook altijd Russische schrijvers met een lichtere toets en gevoel voor het absurdistische geweest. Zelfs de grote Poesjkin [15] heeft wel eens een zeer scabreus gedicht geschreven.

Gogola benadrukt ook de huidige context als ze het opneemt voor literatuur uit een klein taalgebied:

Misschien is Majlings boek een goed voorwendsel om de plaats van de Russische cultuur in onze Europese wereld te herdefiniëren. Lachen om bepaalde dingen kan ons helpen om onze woede over de Russische aanval op Oekraïne te uiten. Dit betekent niet dat we geen Russische klassieken meer mogen lezen, maar dat we ook moeten bedenken dat de status van de Oekraïense taal nooit duidelijk is geweest. Oekraïners hebben decennialang moeten bewijzen dat ze hun eigen taal en literatuur hebben. Door literatuur in minderheidstalen te ondersteunen helpen we hen te overleven. Helaas heeft het Russische beleid een dergelijke aanpak sinds het begin van zijn imperium uitgesloten. Symbolisch kunnen we ons als lezers dus tegen Rusland verzetten door de literatuur van ‘kleine naties’ te lezen.



 

Image courtesy of Giovana Fleck.

For more information about this topic, see our special coverage Russia invades Ukraine [16].