Schermafbeelding van het Youtube-kanaal van humorist Sergey Larin waarop staat “великий и могучий русский язык” – of “de grote en machtige Russische taal”.

Een sleutelbegrip in het verhaal van Moskou rondom de oorlog in Oekraïne [en] is de term “русскоговорящие” (Russischsprekenden) of “русскоязычные” (Russischsprekende). Deze termen verwijzen naar mensen die de Russische taal spreken. Waar gaat deze term over en waarom wordt hij in de politiek gebruikt?

Taalkundig gezien horen het Russisch, het Oekraïens en het Wit-Russisch bij wat de oosterse tak [nl] van de Slavische talen wordt genoemd. Deze talen komen voort uit de Slavische taal die de belangrijkste taal voor communicatie was in het Kievse Rijk [nl], een beschaving die ontstond in wat nu Kiev is en zich uitstrekte tot in Oekraïne, Wit-Rusland en het Europese deel van Rusland van de 9de tot de 13de eeuw. Ondanks de vele verschillen gebruiken alle drie de talen het Cyrillische alfabet en zijn ze tot op zekere hoogte zonder vertaling onderling te begrijpen. Toch zijn ze volledig gescheiden en hebben ze een eigen literatuur en contexten.

De gebieden waar deze drie talen werden gesproken waren, tot aan het einde van het Russische tsarenrijk in 1917, voor het grootste deel onder Russische en Poolse controle. Het tsaristische Rusland legde het Russisch op als taal van het bestuur, het leger en het onderwijs. Het Oekraïens en het Wit-Russisch werd thuis, op straat, in de kerk en in bepaalde perioden op scholen gesproken. In de meeste gebieden van het tsaristische rijk was de bovenlaag van de samenleving tweetalig, omdat het spreken van de Russische taal sociale en economische bevoorrechting gaf.

Het begrip “Russisch sprekenden” volgens de Sovjet 

Toen de nieuwe Sovjet-Unie in de jaren twintig zijn instellingen opzette en versterkte, varieerden de beleidsmaatregelen die werden ingevoerd, maar uiteindelijk werd in 1938 het Russisch in alle Sovjetscholen verplicht.

In een utopische communistische toekomst moest het Russisch de dominante taal [en] van iedereen in het Oostblok worden – een taal van de wetenschap, vooruitgang en vrede. Het Russisch werd in deze gedachtegang vaak beschreven met een citaat van de 19de-eeuwse Russische schrijver Ivan Toergenjev [nl] als: “великий, могучий русский язык”, of de “grote en machtige Russische taal”.

Zodoende werd het Russische beleid van vroeger versterkt en werd ervoor gezorgd dat veel bevoorrechte niet-Russen hun kinderen naar Russische scholen stuurden, en niet naar scholen waar les werd gegeven in de dominante taal van één van de 14 niet-Russische Sovjetrepublieken. Ook thuis werd het Russisch aangescherpt en werd het de belangrijkste taal op televisie. Als gevolg hiervan werd het Russisch voor een groot aantal niet-etnische Russen de moedertaal, waarbij de mate van kennis van hun taal van afkomst varieerde. Die talen werden vaak gezien als onaantrekkelijk en nutteloos. Voor sommige nationaliteiten was het zelfs onmogelijk om hun eigen taal te leren, want er waren geen scholen, geen boeken en geen leraren om het leerproces te ondersteunen. Dit was het geval voor Koreanen, Joden (volgens de Sovjetdefinitie van nationaliteiten een ethische gemeenschap en niet een religieuze) en Duitsers.

De term “Russischsprekende” is langzaamaan een teken geworden van verfijning, hoger onderwijs, betere mogelijkheden in werk en carrière, een betere kwaliteit van leven en onderdeel van de Sovjet term “культурный человек” (man van cultuur) – een persoon met een goede opleiding en progressieve intellectuele kwaliteiten kon toegang krijgen tot kennis dankzij vertalingen naar het Russisch.

Val van het Rijk en vage identiteit

Toen de Sovjet-Unie eind 1991 viel, zijn alle ex-Sovjetrepublieken, waaronder ook Rusland, zich gaan richten op het herontdekken van hun historische, culturele en taalkundige identiteit, dat door de Sovjet-ideologie voor een groot deel gecensureerd en vervormd was geweest.

Etnische Russen, die als sprekers van de “grote en machtige” Russische taal vaak bevoorrecht geweest waren in de republieken buiten de Russische republiek, stonden nu voor onverwachte keuzes. Ze konden of de nieuwe cultuur van hun nieuwe thuisland overnemen, waar het Russisch in de meeste plaatsen zijn status als officiële taal verloor, en toekijken hoe hun hoge posities over werden genomen door nieuwe lokale elites – meestal leden van de dominante etniciteit van de nieuwe of recent opgerichte staten. Of ze konden naar het nieuwe Rusland verhuizen waar ze dachten geen verlies van status te hoeven ondergaan.

In dit stadium beschreef het begrip “Russischsprekende” twee verschillende groepen die van elkaar onderscheiden werden op basis van etniciteit. De eerste groep verwijst naar de oorspronkelijke Russen, en in ruime zin oorspronkelijke Slaven, maar ook Joden, Duitsers, Grieken, die een minderheid vormen in hun nieuwe land.

De tweede groep wordt door een meerderheid beschouwd als een afzonderlijke groep en omvat de personen van een dominante etnische groep, zoals de Azerbeidzjaanse of Kirgizische, voor wie het Russisch, soms uitsluitend, de moedertaal is, en die vaak verwijzingen naar religieuze vernieuwing door anderen afwijzen.

De grenzen tussen al deze groepen zijn vaag en kunnen gedurende het leven van individuen veranderen.

Een leeg Rusland komt op voor alle Russisch sprekenden

Voor het huidige Rusland gaat het om Russischsprekende gemeenschappen in de staten Estland, Letland, Litouwen, Wit-Rusland, Oekraïne, Moldavië, Azerbeidzjan, Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan, Oezbekistan (Armenië, Georgië en Turkmenistan hebben kleine gemeenschappen die zich als Russischsprekenden identificeren). Het gaat om tussen de 12 en 16 miljoen mensen [ru].

Deze grote groep is voor een aantal redenen strategisch voor Rusland. Ten eerste is Rusland een voornamelijk leeg land [nl] met een voortdurend afnemend [en] aantal inwoners. Redenen hiervoor zijn slechte levensomstandigheden, een lage levensverwachting [en] en een enorme uitstroom [en] van hoogopgeleiden.

Ten tweede is Rusland afhankelijk van de Russischsprekenden die over het algemeen de media volgen die door Rusland geproduceerd worden voor het vertegenwoordigen van zijn belangen in een aantal landen en om lokale partijen op te zetten [en] die Russische commerciële en politieke belangen behartigen. 

Ten derde zet Moskou deze gemeenschappen in wanneer het zich tegen lokale of buitenlandse regeringen wil verzetten door de kaart van de minderheid te spelen die zogenaamd beroofd is van zijn culturele of taalkundige rechten. Dit wordt vaak gedaan om de Europese Unie tegen te werken via de Russischsprekende gemeenschappen van de Baltische staten [en]. Het wordt gebruikt als excuus om Transnistrië te blijven steunen en uiteindelijk als rechtvaardiging voor Moskou om de Krim, delen van de regio’s Loehansk en Donetsk, en recentelijk heel Oekraïne te bezetten.

Moskou manipuleert doelbewust het diverse en complexe begrip van Russischsprekenden om hun eigen specifieke identiteiten te ontkennen: veel mensen, waaronder ook in Oekraïne, die het Russisch als moedertaal hebben of die tweetalig zijn, identificeren zich niet als etnisch Russisch en zeker niet met Rusland. Toch beweert Moskou ze te verdedigen.

De realiteit is dat wanneer Moskou een stad zoals Charkiv in het noorden van Oekraïne bombardeert, het Russische leger zowel etnische Russen als Russischsprekenden aanvalt [ru].

Kijk voor informatie over dit onderwerp op onze pagina's met speciale berichtgeving Rusland valt Oekraïne binnen.