[1]Collage van boekomslagen van Masud Rana. Ontworpen door de auteur. Rechtmatig gebruik.
Qazi Anwar Hussain [2] [en – alle links], bekende auteur en bedenker van Bangladesh's populaire spionagethrillerreeks “Masud Rana” en oprichter van een invloedrijke uitgeverij overleed [3] op 19 januari 2022, hij werd 85. Bij zijn lezers beter bekend als QaziDa, maakte hij in z'n eentje het mystery-thrillergenre in de Bengaalse literatuur van de jaren 1960 populair. Hij publiceerde vertalingen van wereldklassiekers van verschillende genres naast plaatselijke verhalen en liet de Bengaalse lezers proeven van de westerse mystery- en klassieke literatuur van andere landen. Bij het nieuws van zijn overlijden mijmeren zijn fans over de kleurrijke wereld uit hun jeugd die de boeken van Qazi Anwar Hussain en Sheba Prakashani opriepen.
Hussain stichtte Sheba Prokashoni [4] in 1963 en begon zijn carrière als schrijver met de publicatie van “Kausha”, het eerste boek in de gelijknamige Bengaalse thrillerserie, in juni 1964. Hij begon aan de Masud Rana- [5]serie met “Dhongso Pahar (De berg van verwoesting)”, dat eerst gepubliceerd werd in 1966. In dat verhaal krijgt Masud Rana, een contraspionage-agent van Oost-Pakistan (het huidige Bangladesh) de opdracht de pas gebouwde Kaptai Dam [6] te beschermen tegen een boosaardige wetenschapper. Het boek werd immens populair en Masud Rana werd voor de jongere generatie een icoon zoals James Bond. De reeks telt 468 boeken gespreid over vijf decennia en meer dan de helft daarvan wordt nu officieel toegeschreven [7] aan zijn ghostwriter Sheikh Abdul Hakim.
Rasha Jameel [8] stelde Masud Rana voor aan de lezers in de Daily Star:
Hij is mysterieus. Hij is charmant. Hij is sterk, capabel en behendig. Zijn charisma doet denken aan James Bond, of misschien Jason Bourne.
Maar hij is deshi. Hij is Masud Rana.
De Masud Ranaserie kreeg een cultwaarde in Bangladesh, in die mate zelfs dat Walther-PPK-pistolen, Bonds en Rana's favoriete wapens, in de jaren 1970 populair werden als kinderspeelgoed in heel Dhaka.
[9]
Hussain was een echt genie in het werven van nieuwe lezers. In de loop van tientallen jaren kregen de boeken die hij uitgaf ontelbare “slimme” lezers, die aangetrokken werden tot zijn creaties en die van andere auteurs en vertalers. Bij gebrek aan kwaliteitsvolle vertalingen uit de wereldliteratuur konden lezers door zijn boeken hun weetgierigheid en hun honger naar wereldkennis stillen en zich overgeven aan de verbeelding, vanaf hun kindertijd tot hun adolescentie en zelfs later.
Sommige van Hussains fictieve personages slaagden erin te ontsnappen aan het dagelijkse monotone leven van de Bengaalse lezers van de jaren 1970 en 1980. Journalist en schrijver Simu Nasser schreef op Facebook [10] [bn], afscheid nemend van zijn geliefde auteur:
বিদায় প্রিয় মাসুদ রানা, প্রিয় কাজী আনোয়ার হোসেন, প্রিয় লেখক।
আপনার কারনেই আমরা একটা প্রজন্ম পাঠক হতে পেরেছি। আপনার কারনেই সেই স্কুলে থাকতে খোঁজ পেয়েছি টম-হাকলবেরি ফিনের, রবার্ট লুই স্টিভেনসনের, আয়েশার, জেকিল-হাইডের। মাসুদ রানাকে সাথে দিয়ে আমাদের ভ্রমণ করিয়েছেন উত্তর মেরু থেকে শুরু করে ইউরোপ-অ্যামেরিকা, আফ্রিকার শহরের অলিতে গলিতে।
বিদায় আমাদের স্বপ্ন দেখানোর, স্বপ্নের দরজা খুলে দেওয়া লেখক। আমার এই ক্ষুদ্র লেখক জীবনে আপনার প্রতি আমার কৃতজ্ঞতার কোনো শেষ নাই।
Vaarwel beste Masud Rana, beste Qasi Anwar Hussain, dierbare schrijver.
Dankzij jou werden wij een generatie van lezers. Dankzij jou maakte ik tijdens mijn schooljaren kennis met Tom-Sawyer-Huckleberry Finn [11], Robert Louis Stevenson [12], Ayesha [13], Jekyll-Hyde [14] (in het Bengaals). Masud Rana nam ons mee op een reis van de Noordpool tot de straten van Europa en Amerika, of naar kleine landweggetjes in verschillende steden van Afrika.
Vaarwel woordkunstenaar die ons dromen liet zien en de deuren opende naar talloze werelden. In mijn leven als schamel schrijvertje is mijn dankbaarheid jegens jou grenzeloos.
Twitteraar CricketSoccer deelde:
Dat waren de dagen van boeken en avontuur. Dat was de tijd waarin een generatie droomde van een onverschrokken en revolutionair leven terwijl ze tegelijkertijd productieve kennis verzamelde zoals een detective. Alle lof voor Kazi Anowar Hussain voor zijn legendarische Masud Rana. Dank u, Sir 🙏 pic.twitter.com/UgsBKXXyhG [15]
— cricketsoccer (@cricketsoccer) 19 januari 2022 [16]
Ook schrijfster en activiste Jannatun Nayeem Prity kan de dood van haar favoriete auteur niet aanvaarden [17] [bn]:
শৈশবে যে জাদুর বাক্সর দেখা পেয়েছিলাম সেই জাদুর বাক্সের জাদুকর আমার অতি প্রিয় লেখক ও অনুবাদক কাজী আনোয়ার হোসেন আর নেই, তা কেন যেন মানতে পারছিনা। মনে হচ্ছে খুব কাছের এক আত্মীয় মারা গেছেন আর বুকের মধ্যে কোথাও ছিঁড়ে ফুঁড়ে যাচ্ছে! আমার অপূর্ণ আশা থেকে গেলো কখনো তাঁকে বলার- আই লাভ ইউ ম্যান!
লরা ইঙ্গলস ওয়াইল্ডারের প্রেইরি ভূমি অথবা ফ্রান্সের কোনো এক শ্যাঁতো যার কারণে চিনেছিলাম, সেই মানুষতো তিনিই! এতো বই না পড়লে কেমন করে প্রতিবাদ শিখতাম? কেমন করে জানতাম প্রিয় আর্নেস্ট হেমিংওয়ের সেই বুড়ো সান্তিয়াগোর বাণী- মানুষ বারবার ধ্বংস হতে পারে, কিন্তু কখনো হারেনা!
Ik kan niet accepteren dat mijn favoriete schrijver en vertaler, Qasi Anwar Hussain, de tovenaar van de magische doos die ik vond in mijn kindertijd, er niet meer is. Het voelt aan alsof iemand die me heel nabij is, gestorven is en het doet pijn! Mijn onvervulde droom was om hem dat persoonlijk te komen vertellen – Ik hou van je, man (de titel van een populair Masud Ranaboek)!
Hij was het die me meenam naar “Het kleine huis op de prairie” van Laura Ingalls Wilder [18] of naar een kasteel in Frankrijk! Hoe kon ik leren protesteren zonder zo veel boeken uit de wereldliteratuur te lezen? Hoe zou ik de woorden kunnen leren van het Santiagopersonage van Ernest Hemingway – “Een man kan uitgeschakeld worden maar niet verslagen”!
Qasi Anwar Hussain bracht niet alleen lezers voort, maar ook een aantal schrijvers die tijdens hun kindertijd beïnvloed werden door de publicaties van Sheba Prakashani. De jonge auteur Suhan Rizwan schrijft [19] [bn] op Facebook:
যদি প্রশ্ন করা হয়, লিখতে চাওয়ার ইচ্ছের শুরুটা হয়েছে কাকে দেখে, আমার উত্তর চিরকালই কাজী আনোয়ার হোসেন। ভেঙে বলতে গেলে বলতে হবে সেবার আরো কিছু চমৎকার লেখকের কথাও, কিন্তু তারপরেও কাজী আনোয়ার আলাদা করে টিকে যান একটা অনুমেয় কারণেই। অনেকেই লেখক, কিন্তু কেউ কেউ লেখক নামের প্রতিষ্ঠান।
Als men mij vraagt wie in mij het vuur ontstak om te schrijven, dan zal mijn antwoord steeds zijn Qazi Anwar Hussain. Toegegeven, er zijn wel enkele excellentere schrijvers van de Sheba Prokashani, maar zelfs dan steekt QasiDa er met kop en schouders bovenuit en wel om een eenvoudige reden: velen zijn schrijvers, maar slechts enkelen zijn ook instituties.
QaziDa kleurt veel eerste herinneringen van Bengaalse lezers. Journalist en schrijver Farooq Wasif vertelt [20] [bn]:
মাসুদ রানা এই ঘাড়কুঁজো বাঙালিকে বৈশ্বিক করেছে। বাংলাদেশি এক স্পাই দুনিয়ার বাঘা বাঘা কিংবা শেয়ালজাতীয় স্পাইদের হারিয়ে দিচ্ছে, টম অ্যান্ড জেরি খেলছে ভয়ংকর কবীর চৌধুরী কিংবা উ সেনের সঙ্গে; এই গর্ব রাখি কোথায়? তখন তো জানতাম না যে জেমস বন্ড কিংবা অন্য কোনো থ্রিলারের কাহিনির ছায়াতেই এই দুর্ধর্ষ বীরের জন্ম। জানলেই–বা কী? প্রথম প্রেমের কোনো দোষ চোখে পড়ে না। পড়েওনি। কাহিনি ধার নেওয়া হয়েছে তো কী, নায়ক তো আসলই।
Masud Rana maakte deze eenvoudige Bengalen dapper en internationaal. Een Bengaalse spion verslaat alle listen en doodt spionnen van andere landen, speelt kat en muis met de beruchte Kabir Chowdhury of U Sen (kwaadaardige tegenstanders) – wat was ik trots op deze Belgaalse kerel!
Ik had er geen idee van dat deze geweldige held een bewerking was van talloze thrillers uit het Westen, zoals James Bond.
En als ik het geweten had? Een eerste liefde vergaat zelden. En zelfs als de plot ontleend was, onze held was echt.
Hoewel de plots van de Masud Ranareeks in het begin origineel waren, gaf QaziDa toe dat hij later sommige elementen leende van buitenlandse verhalen. Dat lokte veel discussie en kritiek uit. In zijn gesprekken met journalisten verdedigde [21] [bn] hij waarom hij dat deed.
মূল কারণ, আমার অভিজ্ঞতার অভাব। মাসুদ রানা বইয়ে যেসব দেশের কথা, অভিজ্ঞতার কথা, ঘটনার কথা, জটিল পরিস্থিতির কথা থাকে, সেসব সম্পর্কে সম্যক জ্ঞান ও অভিজ্ঞতা একজন মধ্যবিত্ত বাঙালির পক্ষে অর্জন করা প্রায় অসম্ভব। তাই বিদেশি কাহিনির সাহায্য আমাকে নিতেই হয়েছে।
De voornaamste reden was mijn gebrek aan ervaring met de spionagewereld. Het is haast onmogelijk voor een Bengaalse auteur uit de middenklasse een grondige kennis en ervaring te verwerven van de landen, belevenissen, technische details, gebeurtenissen en ingewikkelde aspecten waar Masud Rana's boeken gewoonlijk mee te maken krijgen. Dus moest ik hulp krijgen van buitenlandse verhalen.
[22]Movie poster made with popular character Masud Rana of Kazi Anwar Hossain. The first Bengali movie adaptation was in 1974. Image via WIkipedia by Nakib [23]. Fair use.
Reiziger Tareq Onu heeft [24] [bn] het in de Sachalayatan-blog over hoe QaziDa's boeken en personages lezers van alle leeftijden geïnspireerd hebben:
অনুবাদক তো দুই বাংলা মিলিয়ে কয়েক লক্ষ আছেন, সবার কাজের প্রতি শ্রদ্ধা রেখেই বলছি কাজীদার অনুবাদের বা রূপান্তরের পাশে কেন পিছনে দাঁড়াবার মত অনুবাদকের সন্ধান আজ পর্যন্ত আর মিলল কোথায়! আর সেটি কেবল রোমাঞ্চ গল্প বলে নয়, সিরিয়াস সাহিত্য নিয়েও। [..]
কাজীদা হচ্ছেন আমাদের সত্যিকারের সব্যসাচী- এককালে পেশাদার গায়ক ছিলেন, পরবর্তীতে সুপার হিট গানের গীতিকার, এমনকি পুরস্কার পাওয়া সংলাপ নির্মাতা, দুর্দান্ত মাছশিকারি, গীটার বাদক, আলোকচিত্রগ্রাহক, সেই সাথে একজন দক্ষ ব্যবসায়ী তো বটেই। কিন্তু তার সবচেয়ে বড় কৃতিত্ব বইবিমুখ একটি জাতিকে আস্তে আস্তে নানা ভাবে বই পড়ার দিকে আকৃষ্ট করা এবং জ্ঞানভাণ্ডের সন্ধান দেওয়া।
Er zijn duizenden Bengaalse literaire vertalers in India en Bangladesh. Zonder afbreuk te doen aan hun kwaliteiten kan ik zeggen dat er geen vertaler of kwaliteitsschrijver is die zo knap verhalen van andere culturen kan aanpassen en zo lezers kan boeien. En dan spreek ik niet alleen over thrillers, dat geldt ook voor serieuze literatuur. […]
QaziDa is een echte duizendpoot – ooit professionele zanger, later tekstschrijver van superhitfilmsongs, gelauwerde scenarioschrijver, geweldige visser, gitarist, fotograaf, en daarnaast ook bekwame zakenman. Maar zijn belangrijkste verdienste is dat hij de natie heeft geleerd boeken op verschillende manieren te lezen en zo een schatkamer vol kennis binnen te gaan. […]
Hij leidde de tocht van het ene land naar het andere, van de ene cultuur naar de andere, van stad tot stad, doorheen honderden verhalen vol spanning en sensatie. De bedenker van dromen heeft deze wereld voorgoed verlaten, zijn geboeide lezers verweesd achterlatend. Zijn fans rouwen om zijn vertrek en uiten hun liefde met de titel van een van zijn boeken: “Man, ik hou van je.”