Santiago Abascal, president van Vox, in 2019. Flickr [1] (CC BY-SA 2.0)
Op 4 mei zou het zo maar kunnen dat de extreem-rechtse partij Vox [2] een zetel krijgt om in de hoofdstad van Spanje mee te regeren. Vox, wiens retoriek chauvinistisch, eurosceptisch en xenofoob is, heeft sinds 2018 steeds meer terrein gewonnen. Nu, bijna 50 jaar na de dood van Franco, zou extreem rechts weer aan de macht kunnen komen in Spanje.
Vox is een onvermijdelijke politieke aanwezigheid geworden in Spanje. Op dit moment vertegenwoordigt de partij 15 procent in het parlement. Verschillende regionale regeringen moeten rekenen op hun steun. Ze zouden met de conservatieven samen kunnen gaan in de regio Madrid, wat héél symbolisch zou zijn.
Sinds 2019 wordt de regio Madrid geregeerd door de conservatieve Partido Popular [3] (PP) en de ondefinieerbare Ciudadanos [4] (oorspronkelijk sociaal-democratisch, later centrum-rechts, altijd unionistisch). Nochtans smelt de aanhang van Ciudadanos langzaam weg sinds het einde van 2019. De regionale premier van Madrid, Isabel Díaz-Ayuso (PP) riep vervroegde verkiezingen [5] uit voor 4 mei, en schorste Ciudadanos van haar kabinet. Ze heeft er alle vertrouwen in dat haar partij, de PP, de stemmen van Ciudadanos zal opstrijken, Maar Vox dreigt ook een deel op te eisen, en de PP zal uiteindelijk de steun van Vox nodig hebben om een regering te vormen. Vox kan dan mogelijk deel uitmaken van de nieuwe coalitie die Madrid regeert.
Vox behaalde eerste successen bij de regionale verkiezingen in Andalusië in december 2018, toen ze 11 procent van de stemmen haalden. Een jaar later, bij de algemene verkiezingen in Spanje, in november 2019, schoot Vox de hoogte in naar de derde plaats met 3.6 miljoen stemmen en 52 afgevaardigden in het parlement.
Vox, een reactie op de onafhankelijkheidsbeweging in Catalonië?
Nog bijna onbestaand twee jaar eerder, kon extreem rechts plotseling meevaren op de wijdverspreide frustratie over de politieke situatie in Catalonië, waar de afscheidingsbeweging vooral in de jaren na 2010 groeide. In een inofficieel referendum in oktober 2017 drukten twee miljoen Catalanen hun wens uit om een onafhankelijke staat te stichten; de leiders van de afscheidingsbeweging zitten of in de gevangenis wegens opruiing of ontvluchtten het land.
Veel Spanjaarden buiten Catalonië vonden dat de centrale Spaanse regering ineffectief was en/of extreem toegeeflijk voor de Catalaanse autoriteiten, en meer bepaald voor het referendum. De kritiek was gericht op de twee belangrijkste partijen en hun leiders, Mariano Rajoy (PP) en Pedro Sánchez (PSOE), eerste ministers voor en na juni 2018. Vox ontstond uit de frustratie over de manier waarop die partijen omgingen met het Catalaanse probleem, en sommigen zochten hun toevlucht in het chauvinisme van Vox.
Terwijl het soms lijkt alsof Catalonië maar met een zijden draadje aan Spanje hangt, schijnt recentralisatie momentum te winnen elders in het land. Volgens het official Centre for Sociological Research [6], hadden in december 2018 drie van de tien Spanjaarden een voorkeur voor een volledig gecentraliseerd systeem of een systeem waarin regio's minder macht hebben dan nu. Vox profiteert geweldig van die positie. Ook in Catalonië scharen zich anti-onafhankelijkheidsstemmers aan de zijde van Vox. In de Catalaanse verkiezingen [7] van februari 2021 behaalde Vox 7,7 procent van de stemmen en werd het de vierde grootste partij in het Catalaanse parlement.
Een ideologie van nostalgie, nativisme en xenofobie
Terwijl de toestand in Catalonië misschien de trigger was voor de opkomst van Vox, is het platform van de partij veel breder. De partij is een smeltkroes voor nostalgie naar Spanje's vermeende oude glorie, afkeuring van feminisme en de zogenaamde “woke culture”, Euroscepticisme, een negative houding t.o.v. migratie en liefde voor stierengevechten. De socio-economische politiek van Vox is met opzet vaag gehouden, met een behoorlijke dosis nationalisme (“Spanjaarden eerst”) en neoliberale steun voor regering op kleine schaal.
Tot op de dag van vandaag spreken invloedrijke stemmen aan de rechterzijde van de Spaanse politiek over de ruwweg acht eeuwen (711-1492) van co-existentie van Moorse en christelijke koninkrijken als een “herovering” van de christenen op de Moren. Gedurende de campagnes van 2019 voerden Vox en PP een strijd om het gebruik van dat woord “Reconquista” in hun campagnes [8] in Asturias in het Noorden, en Andalusië in het Zuiden, de twee territoria waar verondersteld wordt dat de herovering begon en eindigde.
Vox ziet af van expliciete steun aan het franquisme [9], maar partijleiders refereren naar Franco als “de Generaal”, niet als “de dictator”, en ze zijn tegen alle herdenkingsprocessen, want, zo zeggen ze, geschiedkundige herinnering gaat in tegen de geest van verzoening na Franco. Met de steun van Hitler en Mussolini beraamde Franco een staatsgreep tegen de democratische regering in 1936, en stond aan het hoofd van een autoritair regime tot 1975. Tussen 1936 en 1939 stierf een half miljoen mensen in de burgeroorlog [10]; 200.000 van hen werden geëxecuteerd in de achterhoede.
Terwijl woordvoerders van Vox erop staan dat Spanjaarden het niet moeten hebben over de burgeroorlog en franquisme, zettten ze zich af tegen linkse politiekers van de 30-er jaren. Ze lasteren graag over de “13 Roses [11],” een groep jonge communisten en socialische vrouwen die doodgeschoten werden door een executiepeloton in Madrid kort nadat de burgeroorlog eindigde in 1939. In oktober 2020 zei Santiago Abascal, een Vox-leider, in het Spaanse parlement, dat de links-georiënteerde coalitie van PSOE en United Podemos de slechtste regering was die Spanje in 80 jaar heeft gehad, wat betekende dat hij van mening was dat die democratisch verkozen regering slechter was dan de dictatuur van Franco.
Tot relatief voor kort bleef Spanje, samen met Portugal, één van de weinige landen in Europa waar extreem rechts nog geen plaats veroverd had in de electorale politiek. Na de Portugese presidentsverkiezingen [12] van januari jongstleden is er geen Iberische uitzondering meer.
Extreem rechts is de nieuwe oude pion op het Spaanse politieke schaakbord. En het ziet er niet naar uit dat dit snel zal veranderen. Vox kan binnen een paar weken deel uitmaken van de regering van de regio Madrid. Zelfs als de partij geen deel uitmaakt van de uitvoerende macht, ziet het ernaar uit dat de politieke toekomst van Madrid ervan afhangt.