De mauritiuspalm, ook wel ‘levensboom’ genoemd. Foto van Linton Arneaud, met toestemming gebruikt.

Het volgende artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd op Cari-Bois News [en]. Een bewerkte versie wordt hier opnieuw gepubliceerd als onderdeel van een overeenkomst met Global Voices voor het delen van content.

De majestueuze Mauritia flexuosa, gewoonlijk de mauritiuspalm genoemd, werd aan het begin van de 19e eeuw door de Duitse natuuronderzoeker en ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt ook wel de ‘levensboom’ genoemd, vanwege zijn ecologische rol als nestplaats voor vogels en als voedselbron voor zowel dieren als mensen, evenals zijn sociaaleconomische rol als bron van grondstoffen.

Eeuwen later groeit de mauritiuspalm nog steeds in verschillende Zuid-Amerikaanse landen, waaronder Guyana, Suriname en Brazilië, maar ook – binnen een enigszins beperkt verspreidingsgebied – op het Caribische eiland Trinidad, dat ooit deel uitmaakte van het Zuid-Amerikaanse continent. De plaatselijke populaties worden echter steeds kwetsbaarder door de ongereguleerde invloeden van de mens.

Verondersteld wordt dat deze in het Amazonegebied en het Orinoco-bekken goed gedistribueerde palmsoort door vroege beschavingen uit het gebied van de Amazone tot aan Trinidad, dat de noordelijke grens van het verspreidingsgebied vormt, is verspreid. Tegenwoordig komen er op slechts zes locaties in Trinidad van nature mauritiuspalmpopulaties voor.

Ze zijn een hoeksteensoort in de ecologisch gevoelige Aripo-savanne [en – alle links] en Nariva-moerasgebieden, waar ze belangrijke ecosysteemdiensten leveren. Omdat deze locaties dichtheden van meer dan 1.000 volwassen bomen per km² hebben, zijn de ecosystemen geëvolueerd om hiervan afhankelijk te zijn.

De palm is ook te vinden in de Arena- en Valencia-bosreservaten, het Erin-reservaat en de Los Blanquizales-lagune langs de zuidkust van het eiland. De populatie van de lagune bestaat uit minder dan 100 bomen per km², terwijl de dichtheid van alle andere populaties minder is dan 50 per km².

Belang van de palm voor menselijke ontwikkeling

Aangezien de economie van het land nog steeds sterk afhankelijk is van de energie-industrie, en de belangrijkste mauritiuspalmpopulaties alleen in ecologisch gevoelige gebieden voorkomen, wordt de soort in Trinidad niet voor economische doeleinden geteeld. Men neemt echter wel aan dat palmen door vroege menselijke beschavingen zijn gebruikt. Toen vuur een integraal onderdeel werd van de evolutie en het bestaan van de mens, maakte de mauritiuspalm, waarvan wordt aangenomen dat deze pyrofiel van aard is, de soort nóg geschikter voor menselijke nederzettingen. Tegenwoordig zijn sommige samenlevingen voor hun voortbestaan nog steeds afhankelijk van deze palmen.

In Peru bijvoorbeeld, omvatten mauritiuspalm-ecosystemen of  ‘Aguajals’, zoals ze lokaal worden genoemd, 1% (7.000 km²) van het bos in de Amazonevallei en dragen ze miljoenen Amerikaanse dollars bij aan het jaarlijks bruto binnenlands product (bbp) van het land. Producten die van de palmen worden gemaakt zijn onder meer bevroren desserts, wijnen, oliën, ambachtelijke producten, sieraden, schoenen en speelgoed, maar ook zonnebrandcrème, deodorant en farmaceutische artikelen.

Het in Brazilië ontwikkelde Moriche Palm Diet-concept (Mauritiuspalm Dieet), dat claimt ‘het figuur van de vrouw op natuurlijke wijze te accentueren’, heeft de commerciële vraag naar het vitaminerijke fruit doen toenemen.

Ecologische betekenis

Gevallen vruchten van de mauritiuspalm. Foto van Linton Arneaud, met toestemming gebruikt.

Mensen zijn echter niet de enigen die van de palm afhankelijk zijn. In Trinidad zijn lokale indicatorvogelsoorten zoals de vorkstaart-palmgierzwaluw, de moriche-wielewaal, de zwaveltiran, en de roodbuikara voor hun voedsel en habitat in grote mate afhankelijk van mauritiuspalmen om te kunnen overleven. Zo houdt het voortbestaan van de mauritiuspalmen van Trinidad direct verband met de rijkdom en diversiteit van de vogelsoorten van het land.

De roodrugagouti (inheems knaagdier) verzamelt de gevallen vruchten van de mauritiuspalm op de grond, waarna het ze bewaart en weer tevoorschijn haalt in periodes van voedseltekorten. De geschubde, donkerrode vrucht is een rijke bron van voedingsstoffen, vetten en polysachariden, die de agoutipopulatie in tijden van hongersnood helpt te overleven.

Bedreigingen voor lokale palmpopulaties

Gekapte mauritiuspalmen in de Aripo-savanne en het Arena-reservaat in Trinidad voor het vangen van kuikens van de roodbuikara. Foto van Linton Arneaud, met toestemming gebruikt.

Tijdens mijn onderzoeken over het gehele eiland heb ik verschillende bedreigingen voor de palmen geconstateerd, waarvan het ontbossen en het in bezit nemen van land de ernstigste zijn. Het is zeer zorgwekkend dat de moerassen en moerasbossen met mauritiuspalmen in de Aripo-savanne, het Valencia-reservaat en de Los Blanquizales-lagune worden gekapt om land toe te eigenen en sloppenwijken te bouwen.

Ook door middel van brandlandbouw worden mauritiuspalmen vernietigd. In de Los Blanquizales-lagune en het Valencia-reservaat, bijvoorbeeld, worden palmen gekapt om kortetermijngewassen zoals taro, eddo, pompoen, maïs, komkommer en duivenerwten te telen.

Stropers die werken voor de illegale handel in huisdieren, kappen in de Aripo-savanne en het Arena-reservaat dode palmen, om kuikens van de roodbuikara te kunnen vangen, waarbij waardevolle nestplaatsen en andere palmen worden vernietigd. Als dergelijke bedreigingen niet snel worden aangepakt, kan dit ernstige gevolgen hebben voor de mauritiuspalmpopulaties in Trinidad, met name in het Valencia-reservaat langs de oost-westelijke corridor en in de Los Blanquizales-lagune in het zuiden van het eiland.

Wat kan er worden gedaan?

Gekapte mauritiuspalmen voor landbouw en het toe eigenen van land in de Los Blanquizales-lagune langs de zuidkust van Trinidad. Foto door Linton Arneaud, met toestemming gebruikt.

Een klein team van onderzoekers van de University of the West Indies (Universiteit van West-Indië) —Dr. Mike Oatham, Dr. Aidan Farrell en ikzelf— doet momenteel onderzoek naar de populatiedynamiek van mauritiuspalmen in Trinidad, in de hoop de bestaande schaarste aan data aan te kunnen pakken.

Met betrekking tot natuurbehoud kunnen wetshandhavingsinstanties aan de hand van een roostersysteem regelmatig patrouilleren en zo, door op succesvolle wijze de mauritiuspalmen in Trinidad te beschermen, deel uitmaken van het antwoord. Het aanwijzen van de Los Blanquizales-lagune als bosreservaat heeft echter wel lang op zich laten wachten.

Het is voor de bescherming van deze palmsoort ook raadzaam voor de overheid om samen te werken met lokale gemeenschappen, door actieve organisaties in de buurt van de palmboompopulaties in te schakelen om te voorkomen dat ze niet worden vernietigd. Verscheidene dorpelingen en landbezetters die in de buurt van de palmbossen wonen, hebben hun steun toegezegd voor het plaatsen van duidelijke borden voor de slinkende palmbossen, waarop wordt aangegeven dat het verwijderen van palmen verboden is. Dit zou voor de overheid zowel een effectieve als kostenefficiënte investering zijn.

De mauritiuspalm, een iconisch symbool van de natuurlijke savannes en zoetwatermoerassen van Trinidad, herbergt vele diersoorten, waaronder verschillende vogels die bijna uitsluitend in deze palm nestelen. Als de bomen op de juiste manier en op een duurzame wijze worden beheerd en gebruikt, zoals dit wel het geval is in andere landen, kunnen de mauritiuspalmpopulaties zelfs voor commerciële toepassingen worden gebruikt. De ‘levensboom’ in Trinidad is het redden waard.