Jongeren poseren voor een foto tijdens een conferentie in Namibië. Foto door Yusuf Kalyango Jnr. (CC BY-SA 2.0)

Een recente studie van de coalitie van de African Declaration of Internet Rights and Freedoms (AfDec) onderzocht de bestaande wetgeving en de impact daarvan op het recht op vrije meningsuiting in zeven landen in zuidelijk Afrika – Malawi, Mozambique, Namibië, Zuid-Afrika, Tanzania, Zambia, and Zimbabwe.

Aan het 102 pagina's tellende rapport leverden zeven medewerkers hun bijdrage, waaronder Dércio Tsandzana, de Portugees sprekende redacteur bij Global Voices.

De samenvatting van de bevindingen voor elk land wordt hieronder besproken.

Malawi 

Sectie 35 van Malawi’s 1994 Constitution (met amendementen) waarborgt vrijheid van meningsuiting, “voorziet in het recht op vrijheid van mening in sectie 34, persvrijheid in sectie 36, vrije toegang tot informatie in sectie 37, en het recht van vergadering in sectie 38″, noteert het rapport.

Niettemin haalde de AfDec er drie wetten uit die vrijheid van expressie ondermijnen: de Cyber Security and Electronic Transaction Act 33 van 2016, the Protected Flag, Emblems and Names Act 10 of 1967 (gewijzigd door Act 11 van 2012), en sectie 60 van de Penal Code.

Met name de Cyber Security Act bevat expliciete  clausules die online vrije meningsuiting aan banden leggen en persvrijheid beperken.

Mozambique

Vrouwen in Praia do Bilene, Gaza, Mozambique. Foto van Flickr-gebruiker Julien Lagarde, 6 augustus, 2006 (CC BY-NC-ND 2.0).

Artikel 48 van Mozambique’s Grondwet van 2004 waarborgt vrijheid van meningsuiting en het recht op informatie voor alle burgers.

De grondwet bevat “geen specifieke beperking” voor deze rechten, maar het “recht op informatie en meningsuiting wordt geregeld in specifieke wetten”, onthulde de studie.

Namibië

Namibië staat hoog genoteerd te midden van de andere zes landen die onderzocht werden in deze studie, met een vriendelijker klimaat voor vrijheid van meningsuiting. Het land heeft ook de meest vrije mediaruimte in Afrika volgens de 2020 World Press Freedom Index, een ranglijst van Reporters Without Borders. 

De “onderdrukking van mensenrechten en vrijheid van meningsuiting” in Namibië “is zeker geen gebruikelijk of normaal verschijnsel”, meldt de studie. Maar er zijn ook rode vlaggen. Sommige wetten in Namibië “laten onderdrukking toe of maken ze mogelijk als machthebbers met autocratische neigingen of bedoelingen aan de macht zouden komen, op democratische of ondemocratische manier”, waarschuwt de studie.

Zuid-Afrika 

Technologietraining voor jongeren in Zuid-Afrika. Foto van Beyond Access via Flickr/CC BY-SA 2.0

Het recht op vrije meningsuiting is vast verankerd in sectie 16(1) van de 1996 Constitution of the Republic of South Africa die de volgende vrijheidsrechten beschermt: pers, informatie ontvangen en delen, artistieke vrijheid, academisch en wetenschappelijk onderzoek.

Maar deze rechten zijn niet absoluut. In eerste instantie kriminaliseert sectie 16(2) van de grondwet taal die aanzet tot oorlogspropaganda, geweld, en etnische, rassistische, gendergerelateerde of religieuze haat. De tweede beperking wordt opgelegd door sectie 36 die het recht op vrije meningsuiting beperkt, als de beperking “redelijk en gerechtvaardigd is in een open en democratische maatschappij gebaseerd op waardigheid, gelijkheid en vrijheid,” zegt de sectie.

Tanzania 

Een man kijkt op zijn mobieltje in Tanzania, 9 december 9 2018. Foto van Riaz Jahanpour, voor USAID Tanzania / Digital Development Communications via Flickr, CC BY 2.0.

Sinds 2015 kent Tanzania een neerwaartse spiraal naar autoritarisme met een wijd verbreid klimaat van angst, media-censuur, ontmanteling van de oppositie en een toegenomen onderdrukking van journalisten en activisten.

Alhoewel het recht op vrije meningsuiting beschermd is onder artikel 18 van de Tanzaniaanse grondwet, bevatten sommige wetten zoals de 2015 Cybercrimes Act, de Media Services Act van 2016, en de Electronic and Postal Communications (Online Content) Regulations  van 2018, “bepalingen die heel vatbaar zijn om gebruikt te worden om dissidente meningen te onderdrukken”, zegt het rapport.

De Cybercrimes Act geeft de regering alle macht om willekeurig sociale en gedrukte media te verbieden, censureren en bestraffen. Veroordeling volgens deze wet betekent een gevangenisstraf van drie jaar of een boete van minstens 5 miljoen Tanzaniaanse shilling (ongeveer 2000 USD) of allebei.

De Media Services Act verplicht journalisten zich te laten accrediteren. De accreditatie kan willekeurig ingetrokken worden. De wetgeving kent ook “absolute macht toe aan de minister om import van publicaties te verbieden en media content te sanctioneren”, zegt de AfDec-studie.

Ook leggen de Electronic and Postal Communications (Online Content) Regulations de verplichting op om voor blogs en online forums een registratietaks van meer dan 900 USD te betalen. Het niet-betalen kan eveneens bestraft worden met een boete van “niet minder dan 5 miljoen Tanzaniaanse shillings (ongeveer 2.500 USD), of een gevangenisstraf van “niet minder dan 12 maanden, of allebei”.

Zambia 

Het recht op vrijheid van meningsuiting is beschermd in artikel 20 van de grondwet van Zambia. Maar beperkende wetgeving zoals de Information Communication Technologies en de Electronic Communications and Transactions Acts  van 2009 “stellen bepaalde online activiteiten strafbaar, wat het recht op vrijheid van meningsuiting belemmert”, noteert de studie. De combinatie van deze wetten en toezicht van de overheid leidt tot beperkte vrijheid van meningsuiting in dit land.

Zimbabwe

Een politieagent met beschermend anti-virus-masker praat met een automobilist bij een checkpoint in Bulawayo, Zimbabwe, 20 april 2020. Foto van KB Mpofu / ILO via Flickr / CC BY-NC-ND 2.0.

Ondanks duidelijke grondwettelijke bepalingen – Sectie 61 en de Declaration of Rights in Zimbabwe’s 2013 Constitution – die de vrijheid van meningsuiting beschermen, scoort “Zimbabwe nog steeds laag op de staat van verschillende regionale en globale normen voor de vrijheid van meningsuiting”, volgens de studie.

Het opleggen van COVID-19-protocollen biedt een excuus om online free speech te beperken, zoals duidelijk wordt in de 2020 Public Health Order, die “valse berichtgeving strafbaar stelt”, vermeldt de studie.

De AfDec-studie stelt ook dat de “Zimbabweaanse regering verdacht wordt van medewerking aan marteling, ontvoeringen en soms verdwijningen” van kritische stemmen. Zo werd Itai Dzamara, een openlijk criticus van de regering, ontvoerd op 9 maart 2015, en is nog steeds vermist.

Grimmig effect op vrijheid van meningsuiting

Het rapport toont een grimmig beeld van de staat van vrijheid van meningsuiting in een aantal van de onderzochte landen. Sommige landen gebruiken wetten die licentie- en accreditatietaksen opleggen aan journalisten en bloggers om de kosten van expressie en communicatie op te voeren, en zo de meningsuiting te ontmoedigen.

Het resultaat is de onderdrukking van dissidentie en een “grimmig effect op de vrije stroom van ideeën en zinnig discours”, zegt AfDec.