Alexey Navalny voert campagne in Irkutsk in 2017 in Centraal-Rusland. Met dank aan: Evgeny Feldman for navalny.feldman.photo, gebruikt onder CC-BY-NC licentie.

Hoewel Alexey Navalny opgekomen is als een steunfiguur voor een groot gedeelte van het liberale Russische publiek, en als symbool geldt voor oppositie tegen Vladimir Putin, is zijn imago bij Centraal-Aziaten – waarvan velen in Rusland leven als arbeidsmigrant – veel meer genuanceerd. Inderdaad, sommigen zien hem als nationalist die zich voor discriminerende uitlatingen niet verontschuldigt of ze ook niet terugneemt.

Navalny kwam opeens voor het voetlicht als whistleblower in 2010. Door zijn blog, het slimme gebruik van sociale media, en de oprichting van zijn anti-corruptie-stichting in 2011 verwierf hij bekendheid in de Russische politiek. Zijn meest recente onderzoeksdocumentaire over het paleis van Putin aan de kust van de Zwarte Zee, die uitgebracht werd op 19 januari, trok een publiek van meer dan 1oo miljoen kijkers op YouTube.

Hij betaalde een hoge prijs voor zijn onomwonden kriktiek: zowel Navalny als zijn broer werden een aantal keer gearresteerd en opgesloten. Op 20 augustus 2020 werd hij vergiftigd, maar overleefde dank zij behandeling en herstel in een Duits ziekenhuis. Volgens het onderzoeksteam Bellingcat kan de aanslag op zijn leven teruggetraceerd worden naar de Russische geheime dienst.

Ondanks zijn ontsnapping aan de dood, en in de wetenschap dat hij gevangenisstraf zou krijgen bij zijn aankomst, keerde Navalny terug naar Rusland op 17 januari. Hij werd onmiddellijk aangehouden en werd sindsdien een icoon van politieke weerstand en democratie. Hij inspireerde duizenden Russen om op 23 januari de straat op te gaan in groten getale, ongezien sinds de negentiger jaren.

Op 2 februari kreeg hij bijna drie jaar gevangenisstraf voor een vermeende schending van zijn voorwaardelijke vrijlating.

Bundeling van krachten met Russische nationalisten

Terwijl Navalny's acties van persoonlijke moed getuigen, legde hij ook verklaringen af over zijn visie op migranten uit Centraal-Azië en de Kaukasus – alsook over de status van de Krim – die niet overeenkomen met het bredere discours over mensenrechten en democratie, dat hij gebruikt om corruptie van de staat tijdens de twintigjarige onbetwiste heerschappij van Putin te bekritiseren.

Global Voices sprak met Sergey Abashin, een professor aan de Europese Universiteit in Sint-Petersburg, en toonaangevend expert op het gebied van Centraal-Azië en Centraal-Aziatische migranten in Rusland, om Navalny's visie over deze kwestie onder de loupe te nemen.

Десять лет назад политик участвовал в ежегодных «русских маршах», которые имели откровенный ксенофобский посыл. На выборах в мэры Москвы в 2013 году одним из главных пунктов выступлений Навального была тема миграции, с которой он предлагал бороться, причём его риторика изобиловала ксенофобскими выпадами против среднеазиатских и кавказских мигрантов, обвинение их в преступности, террористической угрозе, чуждости культуры.

Tien jaar geleden nam Navalny deel aan de jaarlijkse “Russische marsen” die openlijk xenofobisch waren. Tijdens de burgemeesterverkiezingen van Moskou in 2013 was één van de gespreksonderwerpen van zijn publieke optreden het thema van migratie. Hij stelde voor migratie te bestrijden, en gebruikte in zijn retoriek een salvo van xenofobische aanvallen tegen de mensen van Centraal-Azië en de Kaukasus, beschuldigde hen ervan criminelen te zijn, een terroristisch gevaar te betekenen en vreemd te zijn aan de Russische cultuur.

In een interview met Global Voices zei Rashid [naam veranderd uit veiligheidsoverwegingen], een Oezbeekse migrant die meer dan tien jaar in Moskou woont:

В России именно он был одним из тех кто вынес из маргинального, не нормального дискурса в либеральный негативное отношение к мигрантам, негатив к кавказскому региону.  

Hij [Navalny] was één van die mensen in Rusland die deze eerst marginale, niet-mainstream negatieve houding aannamen tegenover migranten en de Kaukasische regio. Vervolgens nam hij het thema op in het liberale discours.

Bagatellisering van een ongemakkelijk verleden

Sinds 2016 proberen Navalny en zijn team deze verklaringen uit het verleden te ontkrachten, en vermijden ze te praten over het gevoelige thema van de migratie van Centraal-Azië en de Kaukasus naar Rusland, waarschijnlijk omdat ze zich realiseren dat dit het publieke imago zou kunnen schaden.

Toch zijn er een paar vervelende incidenten geweest. Gedurende de Russisch-Georgische oorlog in 2008, toen Rusland delen van Georgië annexeerde, drukte Navalny zijn steun uit voor de acties van Moskou en gebruikte zelfs beledigende termen tegenover Georgiërs in zijn blog posts.

In april 2017, de avond van de presidentiële verkiezingen waarvoor hij opkwam, verscheen Navalny als een gast in een online talk show van Yury Dud, één van de belangrijkste vlogging influencers in Rusland, en ontkende een nationalist te zijn.

Maar toen de moderator vroeg waarom Navalny een visasysteem voor Kazachstanen wil opleggen, terwijl hij Duitsland vraagt om een visavrijstelling voor Russen, antwoordde hij: “Ik zie dat mensen van Centraal-Aziatische landen naar Rusland komen, en daar hebben we geen belang bij”.

Economische en demografische indicatoren geven nochtans een ander beeld. Rusland verliest geleidelijk aan zijn bevolking, en migratie naar Rusland voorkomt dat de cijfers al te negatief worden. Voor de COVID-19-pandemie waren er meerdere miljoenen gastarbeiders in Rusland, meestal van Centraal-Aziatische origine. In November 2020 stond het officiële cijfer 1.8 op miljoen. Maar precieze gegevens zijn er niet, omdat veel migranten uit landen met visa-vrije toegang tot Rusland komen, en vaak  illegaal werken.

Centraal-Aziatische migranten spelen zo'n belangrijke rol, in de zware industrie, bouwsector en andere diensten, dat de Russische regering in januari 2021 zelfs zo ver ging de acute nood aan migranten uit Oezbekistan and Tadzjikistan te bekrachtigen.

Als de behoefte aan gastarbeiders zo'n bekend feit is, waarom verklaarde Navalny in het verleden dan meermaals dat migranten een probleem zijn, zelfs een bedreiging? Professor Abashin legde uit:

Навальный является популистским и прагматичным политиком, идеология не является для него основным принципом и он больше ориентируется на настроения своей потенциальной российской аудитории. Если в обществе вновь появится сильный запрос на анти миграционную программу и если эта тема опять выйдет на первый план в общественных настроениях, потеснив темы Украины, Запада, ковид-19, я думаю, что Навальный способен вернуться к антимиграционной с ксенофобскими элементами риторике.

Navalny is een populist en een pragmatisch politicus. Ideologie is geen hoofdbeginsel voor hem, hij speelt veel meer in op de stemming van zijn potentiële Russische publiek. Als de Russische maatschappij zou vragen naar een anti-migratie discours, en als dit onderwerp naar de voorgrond van de publieke agenda zou verschuiven ten nadele van de kwesties van [de oorlog met] de Oekraïne, de rol van het Westen, of COVID-19, denk ik dat hij in staat zou zijn om terug te grijpen naar een anti-immigratie-retoriek met elementen van xenofobie.

Rashid deelt die mening:

Вряд ли он не понимает насколько важны мигранты для экономики России. Но он должен пользоваться поддержкой простых людей, кого можно убедить что во всем виновата нынешняя власть, которая передала мигрантам всю работу, и поэтому сейчас в России все так плохо.

Het is onwaarschijnlijk dat Navalny het belang van de migranten voor de Russische economie niet begrijpt. Maar hij heeft de steun nodig van gewone Russen, van mensen die hij kan overtuigen dat de huidige regering de schuld draagt voor alles wat verkeerd is. Diezelfde regering heeft al het werk aangeboden aan migranten, en dat is waarom alles nu fout loopt in Rusland.

Noot van de redactie: dit is het eerste gedeelte van een tweedelige analyse over de opvattingen van de Russische oppositie-politicus Alexey Navalny vanuit een Centraal-Aziatisch perspectief. Lees Deel 2 hier.