[1]Moderator Shahidha Bari (links boven) bespreekt de impact van de overleden Jean Rhys op de Caribische literatuur met de Amerikaanse auteur, vertaalster en academica Lauren Elkin (rechts boven), de Britse romanschrijfster en journaliste Linda Grant (links onder), en de Trinidadiaanse dichteres en boekenblogster Shivanee Ramlochan (rechts onder) in een online gesprek op 19 november 2020, mogelijk gemaakt door de Royal Society of Literature, de NGC Bocas Lit Fest en de British Library. Screenshot van de livestream van het evenement.
Jean Rhys, geboren in Dominica, vooral bekend door haar roman “Wide Sargasso Sea [2]” [en – alle links] — een creatief gedurfd, nadrukkelijk feministisch en fel anti-koloniaal antwoord op Charlotte Brontës “Jane Eyre [3]” — wordt beschouwd als een integraal deel van de literaire canon, maar wat maakt haar precies zo geweldig?
Ter gelegenheid van de 200ste verjaardag van de Royal Society of Literature [4], en de 10de verjaardag van het voornaamste Caribische literaire festival, NGC Bocas Lit Fest [5], probeerde een panel met o.m. de Amerikaanse schrijfster Lauren Elkin, de Britse romanschrijfster Linda Grant en de Trinidadiaanse dichteres Shivanee Ramlochan een antwoord op die vraag te geven via een online evenement [1] dat op 19 november werd gestreamd.
“Wide Sargasso Sea” wordt verteld vanuit het standpunt van Antoinette Cosway, Rhys’ versie van Bertha Mason [6], de krankzinnige vrouw van Mr. Rochester in Brontës klassieker. Hoewel het nu bejubeld wordt als een meesterwerk (TIME magazine rangschikte het bij de 100 beste Engelstalige romans sinds 1923 en Bocas Lit Fest vond het een [7] van de “100 boeken die onze Caribische identiteit bepalen”), was het erg controversieel toen het in 1966 gepubliceerd werd.
Alhoewel veel panelleden het een “perfecte” roman noemden, is “Wide Sargasso Sea” slechts een deel van Rhys’ oeuvre. Haar carrière omspant decennia, van haar vroege romans gesitueerd in Parijs tot haar onvoltooide autobiografie [8], gepubliceerd in 1979, het jaar van haar dood.
‘Onmogelijk Rhys’ belang te onderschatten’
Jean Rhys is een begrip in de Caraïben, grotendeels omdat “Wide Sargasso Sea” een hoofdbestanddeel van het onderwijscurriculum is — dat is echter niet de enige reden waarom Shivanee Ramlochan stelde dat Rhys’ belang niet onderschat kan worden.
“De gevoeligheid en de kracht van haar werk zijn overeind gebleven op een manier die sommigen misschien niet verwacht hebben,” verduidelijkt ze, verwijzend naar Rhys’ thema's die relevant blijven “thema's als macht, ondergeschiktheid, gehoorzaamheid en wie welke verhalen schrijft ” — kwesties waarmee het Caribisch gebied wellicht altijd zal worstelen.
Huis van Jean Rhys’ kinderjaren in Roseau, Dominica, mei 2006, 14 jaar voor het gesloopt werd. Foto van Janine Mendes-Franco, gebruikt met toelating.
In mei 2020 werd het huis van Rhys’ kinderjaren gesloopt [9] om plaats te maken voor een commercieel project. Ramlochan vond dat “leerrijk”:
[…] enerzijds is het voor iemand als ik een ondraaglijke tragedie, maar anderzijds, lettend op de reacties van [sommige] Dominicanen die de legitimiteit van Rhys in vraag stellen […] het idee waarom een blanke Dominicaanse vrouw die amper tijd doorbracht in Dominica op een of andere manier geëerd zou moeten worden. De respons op Rhys is dus niet zo eenvoudig, maar een vervlechting van complexe elementen van wat precies een Caribische identiteit is of wat van iemand een Caribische auteur maakt.
Welk gevoel geeft Rhys lezen?
Hoewel ieder panellid een fan van de schrijfster is, ervaarde toch elk van hen iets anders toen ze haar voor het eerst lazen.
Lauren Elkin, nu 42, ontdekte Rhys als twintiger toen ze in Parijs woonde (veel van Rhys’ vroege romans spelen zich daar af). Zij herinnert zich dat ze “gefascineerd was door dit scherpe, gespierde, sensuele en ongelooflijk rijke en complexe wereldbeeld [en] door haar bevraging van wat het is een vrouw te zijn […] die er niet helemaal bijhoort.”
Linda Grant, die Rhys een grote stiliste noemt, begon haar werk te verslinden [10] in de jaren '70. Rhys slaagde er volgens haar in “de essentie bloot te leggen van wat het betekent vrouw te zijn in een wereld die anti-feministisch is […] Voor de eerste keer zagen we wat er gebeurt met vrouwen in een mannenwereld.” Grant werd ook aangetrokken door Rhys’ “uitzonderlijke proza”:
Ik weet niet wat ze precies doet, ik zie niet hoe ze het doet. Er zijn geen ronkende stijlfiguren, […] De zinnen zijn kort, ze zijn zonder opsmuk, er zijn weinig adjectieven of bijwoorden en dan ineens draai je een bladzijde om en zie je dat alles ertoe geleid heeft dat die ene zin je een stomp in de maag geeft. Het is perfect. Ze is zoals Bach. Ze schrijft op een manier die doorschijnend is; je kan er doorheen kijken – en het lijkt van een heel concrete plaats in haar hersens te komen waar ze heel precies weet wat ze wil zeggen. Ik reken haar tot de allergrootsten – Virginia Woolf, James Joyce.
Ramlochan vermeldt intussen dat haar band met Rhys beslissend is geweest voor haar carrière als dichteres en schrijfster.
Een auteur die ons vraagt ‘verder te kijken’
Terwijl sommigen Rhys verkeerd begrijpen en haar reduceren tot ” die gedoemde passieve figuur”, beschrijft Elkin haar werk als:
[…] een complex feministisch project dat ons vraagt verder te kijken dan met mannen slapen om te overleven. [Rhys] is een belangrijke sociale schrijfster die haar sociale systeem veroordeelt, en niet alleen maar haar lot beklaagt. Ze is een ethische stem van formaat, die ons vraagt de wereld te herbekijken.
Anderen bekritiseren de autobiografische elementen [11] in Rhys’ werk, wat volgens Elkin een ontkenning van haar schrijfkunst is.
Rhys heeft ooit gezegd: “Ik begin met een feit en dan gebeurt er iets mee”, en daarom noemt Elkin haar “de initiator van auto-fictie” en ze voegt eraan toe: “Het is niet kort door de bocht te zeggen dat ze de chemie onderzoekt van wat er gebeurt als je feit en fictie samenbrengt op papier.”
Postkoloniale weerklank
Van nobelprijslaureaat Derek Walcott [12] tot meer hedendaagse stemmen als Tiphanie Yanique [13], Caribische schrijvers werden geïnspireerd door Rhys, deels misschien juist omwille van haar anti-koloniale positie.
Zelf Caribische zegt Ramlochan: “Het is makkelijk voor mij naar een personage als Mr. Rochester te kijken en te begrijpen hoe hij zich bekocht voelt door een plaats die hij alleen maar wilde koloniseren en gebruiken voor zijn eigen doeleinden. Kolonisators verwachten geen moeilijkheden.” Ze beschrijft Rhys’ response hierop als “gepast”, en verduidelijkt:
Je kan inpalmen en je kan afslachten en je kan verkrachten en plunderen, maar de plaats die je beschadigt kan op haar beurt jou beschadigen — en je zal misschien moeten toegeven dat je het verdient.
Dat was een gedurfde positie op het moment waarop “Wild Sargasso Sea” werd geschreven, en de roman was wellicht een van de eerste Caribische boeken die gepubliceerd werden vanuit het perspectief van een personage uit een bestaand werk.
Van “Good Morning Midnight” [14], een hoogtepunt uit Rhys’ romans van de jaren 1930, tot haar magnum opus [2], Rhys ontdekken — of herontdekken — is een reis die zeker de moeite waard is.
Zoals Ramlochan zei: “Deze tijd heeft nood aan helderheid en ik denk oprecht dat ik die ga vinden door terug te keren naar Rhys.”