Omslag van het boek “De heldinnen die geschiedenis maakten”: vrouwen willen gerechtigheid voor hun dierbaren die zijn vermoord tijdens de dictatuur. 15 portretten van vrouwen die strijden voor collectieve nagedachtenis, gerechtigheid en waarheidsvinding in Brazilië. Beeld met toestemming voor publicatie.

Marli getuigt over een politieman die haar broer heeft vermoord. Clarice's echtgenoot werd gemarteld en zijn dood werd onder het mom van suïcide afgedaan. Damaris werd gearresteerd en gemarteld, terwijl haar familie onder dwang moest toezien hoe haar partner werd vermoord. Crimeia was een politiek activist die tot de gewapende guerrilla toetrad. Deze vrouwen en twaalf anderen vertellen in het onlangs verschenen boek “Heroinas desta historia” (De heldinnen die geschiedenis maakten) over hun ervaringen tijdens de militaire dictatuur in Brazilië van 1964 tot 1985.

De dictatuur begon in 1964 en kende in 21 jaar vijf militaire leiders, waarbij tenminste 434 doden vielen en mensen verdwenen. De publicatie is het begin en onderdeel van een groter project door het Instituut Vladimir Herzog, dat is vernoemd naar een journalist wiens dood door de Braziliaanse gewapende agenten in 1975 onder het mom van suïcide werd afgedaan. Zijn vrouw, Clarice Herzog, heeft tientallen jaren een gevecht gevoerd tegen de officiële lezing over de dood van haar man en zij is een van de ‘heldinnen’ in het boek.

Global Voices interviewde Tatiana Merlino per email. Zij is een van de projectcoördinatoren die onderzoek doet naar de rol van vrouwen tijdens het verzet en ze vertelt waarom het belangrijk is dat hun verhalen tijdens het presidentschap van Bolsonaro openbaar worden.

Global Voices (GV): Welke oppositierol speelden de vrouwen tijdens de Braziliaanse dictatuur in 1964? 

Tatiana Merlino: Elas participaram dos espaços de resistência na cidade e no campo, nas universidades e movimento estudantil, nos clubes de mulheres nas periferias, entraram em organizações de esquerda, na luta armada, enfrentando até os próprios companheiros de organização que não acreditavam em sua capacidade de resistir. Participaram da guerrilha do Araguaia; participaram de greves operárias, como a de 1968, em Contagem (Minas Gerais, a primeira grande greve sob o regime militar) e Osasco (SP). A de Contagem foi a primeira e dirigida por uma mulher, Conceição Imaculada de Oliveira, do Sindicato dos Metalúrgicos. Nos anos de 1970, ainda sob a vigência do AI-5, as mulheres da periferia tiveram seu protagonismo ao saírem às ruas, nos movimentos contra a alta do custo de vida. As mulheres que lutaram contra a ditadura foram presas e torturadas. Foram alvo sistemático de violações sexuais. Sofreram estupros e abortamentos forçado devido a chutes na barriga ou foram colocadas em “cadeiras do dragão”, levando choques elétricos na vagina, na barriga, nos seios, na cabeça. Houve aquelas que tiveram seus bebês nos DOI-CODIs.

Tatiana Merlino: De vrouwen namen deel aan het verzet in de steden, op het platteland, op universiteiten en bij studenten- en vrouwenbewegingen in de perifere gebieden. Ze sloten zich aan bij linksgeoriënteerde bewegingen, vochten bij guerrillagroeperingen en zochten zelfs de confrontatie met hun eigen kameraden, die niets zagen in hun verzetsdaden. Ook namen ze deel aan de Araguaia guerrilla, een van de belangrijkste gewapende bewegingen tegen de dictatuur en aan arbeidersstakingen zoals Contagem, de eerste belangrijke staking tijdens de dictatuur in de provincies Minas Gerais) en Osasco (São Paulo). De eerste staking, de Conceição Imaculada de Oliveira, werd door een vrouw van de Metaalwerkersvakbond geleid. In de zeventiger jaren werd onder de Institutional Act Number 5 [AI-5 een decreet uitgevaardigd met betrekking tot opgeschorte rechten voor ingezetenen, waarbij het regime de bevoegdheid kreeg om tegenstanders te bestraffen, zoals vrouwen uit de perifere gebieden die in de straten marcheerden en een hoofdrol speelden bij hun protest tegen de hoge kosten van levensonderhoud. De vrouwen die vochten tegen de dictatuur werden gearresteerd en gemarteld. Ze werden systematisch blootgesteld aan seksueel geweld en verkracht. Sommige vrouwen kregen een miskraam door schoppen tegen hun buik, of ze moesten plaatsnemen in de “dragon's chair“, waarbij ze elektrische schokken op hun vagina, buik, borsten en hoofd kregen toegediend. Sommigen baarden zelfs een kind in het kamp DOI-Codis, een onderdeel van het leger.

Carolina Rewaptu, een autochtone vrouw en leider van de Xavante Marãiwatsédé, een inheems volk dat van hun land is verdreven tijdens de dictatuur. Zij wordt in het boek geportretteerd. Beeld: Mariana Leal/Instituto Vladimir Herzog/Toestemming voor publicatie.

GV: Hoe selecteerde u de vrouwen die u in uw boek portretteert?

TM: Partimos de uma pesquisa longa nos principais documentos e livros que tratam dos atingidos pela ditadura: o relatório final da Comissão Nacional da Verdade, o livro Direito à Memória e À Verdade (editado pela Secretaria dos Direitos Humanos) e o Dossiê Ditadura Mortos e Desaparecidos Políticos no Brasil, da Comissão de Familiares de Mortos e Desaparecidos. Lemos as histórias dos 436 mortos e desaparecidos (o Dossiê lista 436 e a CNV 434) e fizemos uma grande lista com todos os casos onde havia mulheres citadas. (Destaco aqui o protagonismo dos familiares de mortos e desaparecidos na luta pelo direito à memória, verdade e justiça e sobretudo das mulheres). Fizemos uma lista com mais de 70 nomes. Também ressalto aqui que certamente havia uma mulher na busca por memória e verdade nos demais casos, mas nossa pesquisa só conseguiu fazer o levantamento das que já estavam citadas nos dossiês.

A partir dos 70 nomes utilizamos alguns critérios para chegar aos 15 escolhidos. Também achamos importante ter uma diversidade de perfis de mulheres: mulheres que também combateram a ditadura, as que nunca tiveram militância e viraram ativistas após a morte de familiares, estudantes, intelectuais, operárias, camponesas, indígena e uma mulher que teve familiar assassinado pela violência policial.

Outro critério foi a diversidade regional, já que nos preocupamos em não ter só perfiladas do eixo Rio-São Paulo. Temos também histórias de demais Estados do país, que mostram a abrangência da violência cometida durante a ditadura civil-militar.

TM: We raadpleegden eerst de archieven en boeken, op zoek naar de slachtoffers van de dictatuur: het eindrapport van de Truth Commission CNV (Nationale Commissie voor Waarheidsvinding), in het boek beschreven als ‘Het recht op nagedachtenis en waarheidsvinding’, en het dossier over politieke dodelijke slachtoffers en vermisten tijdens de dictatuur in Brazilië, samengesteld door de Commissie voor Families en Vermisten. We lezen de verhalen over de 436 doden en vermisten (het dossier vermeldt 436 doden en de CNV 434), inclusief een lange lijst met alle zaken waarbij vrouwen zijn betrokken. “Ik benadruk de grote rol die de families hebben gespeeld bij mijn zoektocht naar herinneringen, waarheidsvinding en gerechtigheid, met name over vrouwelijke bloedverwanten. We maakten eerst een lijst met 70 namen van vrouwen die vaak voldeden aan een van deze criteria, maar we zochten eigenlijk kandidaten die aan alle criteria tegemoet kwamen.”

Uit de 70 namen moesten we een aantal criteria selecteren om uiteindelijk de 15 vrouwen in het boek te kunnen portretteren. We vonden het ook belangrijk om diversiteit onder de gegadigden te creëren. Bijvoorbeeld, vrouwen die vochten tegen de dictatuur en zij die geen politieke militanten waren, maar actief werden na de dood van hun naasten, zoals studenten, intellectuelen, vrouwen in het arbeidsproces, autochtone vrouwen en mensen van wie hun naasten door politiegeweld waren vermoord.

Omdat we niet alleen vrouwen uit het gebied Rio de Janeiro-São Paulo aan het woord wilden laten, vonden we diversiteit in regio's ook belangrijk. Wij beschikken over verhalen uit andere provincies die aantonen dat het geweld tijdens de militaire dictatuur onuitroeibaar en wijdverbreid was.

GV: Het boek verhaalt over moeders, vrouwen en zusters van mensen die werden gemarteld en moesten verdwijnen, de “Heldinnen die geschiedenis maakten”. Hoe hebben de geschiedenisboeken door de jaren heen over hen geoordeeld? 

TM: O Brasil fez uma transição para a democracia e demorou muito a fazer a chamada Justiça de Transição. O trabalho da Comissão Nacional da Verdade foi super importante, mas demoramos muito, décadas, para que ela fosse criada. Por isso, o ônus de buscar provas sobre as circunstâncias em que os mortos e desaparecidos foram assassinados, quem foram os autores, testemunhas, documentos, ficou sob a responsabilidade dos familiares, em especial as mulheres, que tiveram grande protagonismo e que não havia sido bem documentado até então. Veja, se ainda lutam para conseguir o esclarecimento de todas as circunstâncias em que os atingidos foram mortos e se ainda não conseguiram justiça pelos crimes, fica ainda mais complicado haver espaço para falar desse protagonismo de luta. Por isso que a abordagem desse livro é inédita. Até hoje essas mulheres, com algumas exceções, eram desconhecidas, tratadas como “a mulher de..”, “a irmã do…”, etc. Era mais do que hora de dar-lhes o devido lugar na história, o de heroínas. É o que pretendemos com esse livro.

TM: Brazilië heeft een overgang naar democratie doorgemaakt en het duurde heel lang totdat er in het land een zogenaamde overgangsjustitie tot stand kwam. De National Truth Commission heeft erg belangrijk werk geleverd, maar ze heeft er tientallen jaren over gedaan. Maar de zoektocht naar de bewijslast waaronder de mensen en vermisten werden vermoord, de moordenaars, de getuigen en de documenten, voor dit alles voelden de families zich verantwoordelijk; vooral de vrouwen speelden een leidende rol, maar die is tot nu toe nog niet goed gedocumenteerd. Wanneer mensen alles in het werk stellen om de waarheid over de moorden te achterhalen en er nog geen recht is gesproken, is het voor hen des te moeilijker om zich vrijelijk te uiten over hun rol in deze strijd. Daarom is de benadering in het boek uniek. Tot op de dag van vandaag zijn deze vrouwen anoniem en staan ze eenvoudigweg bekend als iemands vrouw, zuster, enzovoort. Het zal lang duren voordat ze een plaats als heldinnen in de geschiedenisboeken hebben verdiend. Maar dat was wel onze bedoeling. 

Clarice Herzog‘s echtgenoot, journalist Vladimir Herzog, werd gemarteld en zijn dood is door het regime onder het mom van suïcide afgedaan. Beeld: Carolina Vilaverde/Instituto Vladimir Herzog/Toestemming voor publicatie.

GV: In het boek vermeldt u dat het bestaan en de levens van deze vrouwen extra moet worden belicht, juist nu President Jair Bolsonaro aan de macht is. Waarom?

TM: Porque temos um presidente que nega a ditadura, exalta tortura e torturadores, ataca mortos e desaparecidos. Além do elogio à tortura e torturadores, há um movimento forte de negacionismo, revisionismo. Além disso, esse governo destruiu as políticas de memória e verdade, quando demitiu a procuradora regional da República, Eugênia Augusta Gonzaga da presidência da Comissão de Mortos e outros membros e no lugar colocou defensores da ditadura. A Comissão de Anistia também foi ocupada por revisionistas e negacionistas. O que esse governo não consegue destruir, ele esvazia.

O tema da memória é verdade da ditadura é alvo do Bolsonaro. E isso não é novidade, afinal as homenagens dele à Ustra antecedem sua chegada à Presidência. Quando do processo de impeachment de Dilma, seu voto de homenagem à Ustra deveria ter sido motivo de prisão, responsabilização. E ele não poderia ter se candidatado à presidência, já que quem defende crimes de lesa humanidade não pode se candidatar à presidência.

Mas se candidatou, ganhou e segue nessa investida contra o tema da ditadura e todas nossas conquistas ao longo de décadas de luta. Por isso é fundamental, imperativo contar essas e outras histórias sobre a ditadura: lembrar que ela existiu, matou, torturou, sequestrou e que centenas de famílias e mulheres dedicaram décadas para conseguir verdade e justiça por esses mortos e desaparecidos.

TM: Omdat onze president de dictatuur ontkent, de martelingen en de daders verheerlijkt en voortdurend de doden en vermisten beschimpt. Behalve de verheerlijking van martelingen en de daders is er een sterke beweging van ontkenning en geschiedvervalsing op gang gekomen. Na het ontslag van de regionaal procureur Eugênia Augusta Gonzaga, heeft deze regering een eind gemaakt aan een politiek van gerechtigheid en waarheidsvinding, aan het presidentschap van de Commisse voor de overledenen en vermisten en andere leden. Ze werden vervangen door verdedigers van de dictatuur. De Commissie voor het verlenen van Amnestie, die verantwoordelijk is voor het vaststellen van compensaties als gevolg van de gewelddadigheden door het regime, werd ook door ontkenners en revisionisten aan de kant geschoven. Kortom, deze regering holt alles uit wat ze niet direct kan afbreken.

De thema's gerechtigheid en waarheidsvinding zijn een regelmatig doelwit door Bolsonaro. Dit is niet nieuw: al voordat hij tot president werd gekozen was hij een groot bewonderaar van Ustra. Carlos Alberto Brilhante Ustra was een van de belangrijkste martelaars tijdens de civiel-militaire dictatuur voorafgaand aan zijn presidentschap. Tijdens de afzettingsprocedure van Dilma Rousseff, zou Bolsonaro's toewijding aan Ulstra eigenlijk alleen al een reden moeten zijn geweest om hem wegens medeplichtigheid naar de gevangenis te sturen. Bovendien zou hij zich niet als presidentskandidaat verkiesbaar mogen stellen, aangezien mensen die misdaden tegen de menselijkheid verdedigen hiervan moeten worden uitgesloten.

Maar hij weigerde, won en ging gewoon door met het verdedigen van de dictatuur en het pochen over zijn prestaties tijdens de afgelopen jaren. Daarom is het van fundamenteel belang om deze en andere verhalen over deze periode door te vertellen, dit ter herinnering aan wat er heeft plaatsgevonden: het moorden, de martelingen en ontvoeringen, maar ook het feit dat honderden families en vrouwen tientalen jaren hebben gestreden om de waarheid en gerechtigheid te achterhalen. Het is een hommage aan de doden en vermisten.

GV: In andere Zuid-Amerikaanse landen die ook een dictatuur kenden, zoals Argentinië en Uruquay, speelden vrouwen een leidende rol bij hun strijd voor nagedachtenis, waarheidsvinding en gerechtigheid. Is dit proces identiek aan de situatie in Brazilië?

TM: Aqui a liderança e o protagonismo também foi de mulheres, elas se juntaram, se apoiaram, criaram o Comitê Brasileiro de Anistia, a Comissão de Familiares de Mortos e Desaparecidos, entraram com ações na Corte Interamericana de Direitos Humanos, pesquisaram os arquivos do IML, pressionaram para a criação da Lei 9140. Elas fizeram e fazem muito, mas a luta delas é menos conhecida que a das Mães da Praça de Maio, por exemplo, por conta das diferenças como os países lidaram com a questão após o fim da ditadura. A Argentina revogou a lei de ponto final e de obediência devida, puniu os torturadores. Aqui, até hoje, não conseguimos responsabilizar penalmente nenhum agente envolvido nas mortes e desaparecimentos. Seguimos com a pendência em relação à Lei de Anistia, e embora o MPF tenha movido dezenas de ações contra agentes, a Justiça brasileira não aceita as ações com base na lei de anistia. E segue a impunidade, que reflete no Brasil que vivemos hoje.

TM: In Brazilië speelden vrouwen ook een leidende rol wat betreft saamhorigheid en elkaar troosten. Ook hebben ze het Braziliaanse Comité voor Amnestie en de Commissie voor Families van Overledenen en Vermisten opgezet. Ze brachten zaken aan bij het Inter-Amerikaanse Hof voor Mensenrechten, verrichtten nasporingen bij mortuaria en oefenden druk uit om de Bill 9140 erdoor te krijgen, een wet waarin wordt geregeld dat mensen die tussen 1961 en 1988 om politieke redenen werden vermist, als overledenen worden erkend. De vrouwen zijn van grote betekenis geweest en dat is nog steeds zo, maar ze zijn nooit zo bekend geworden als bijvoorbeeld de Dwaze Moeders in Argentinië, omdat beide landen de nasleep van de dictatuur totaal anders hebben benaderd. Bij ons hebben wij tot nu toe geen agenten die waren betrokken bij de moorden en verdwijningen voor hun criminele gedrag ter verantwoording geroepen. Dit stilzwijgende besluit is vastgelegd in de Amnestie Wet, waarbij een generaal pardon aan politieke gevangenen en agenten die tijdens de repressie voor de regering werkten, wordt verleend. Zelfs indien de Federaal Procureur tientallen juridische aanklachten tegen de agenten die tijdens het regime actief waren, zou inbrengen, dan nog zou het Braziliaanse rechtssysteem dit volgens de Amnestie Wet niet accepteren. De rechteloosheid gaat gewoon door, het tekent het huidige Brazilië waarin wij leven.