Demonstranten bestormen het podium in het Armeense regeringsgebouw in Jerevan op 10 november 2020. Frame via Radio Azatutyun / YouTube.

Armenië en Azerbeidzjan zijn het eens geworden over een staakt het vuren waarmee een eind komt aan de gevechten in Nagorno-Karabach.

“Ik heb een, voor mijzelf en voor ons allemaal, enorm moeilijk besluit genomen”, verklaart de Armeense premier Nikol Pasjinian in een livestream op Facebook in de vroege uren van 10 november. “Ik heb deze beslissing genomen na een grondige analyse van de militaire situatie en na evaluaties door de meest deskundige mensen”.

Deze oorlog verliep slecht voor Armenië. Het heeft de meeste, zo niet alle winsten tenietgedaan uit de eerste Karabach oorlog, die tegen de achtergrond van een ineenstortende Sovjet-Unie uitgevochten werd. Na deze oorlog viel Karabach met verschillende omliggende regio's van Azerbeidzjan rond 1994 als een feitelijke staat onder controle van de Armeense etnische bevolking onder de benaming Republiek Artsach. Honderdduizenden etnische Azerbeidzjanen en Koerden vluchtten of werden verdreven naar gebied onder controle van de Azerbeidzjaanse regering.

De oorlog die op 27 september begon was de recentste poging van Bakoe om Karabach opnieuw te veroveren en het waren de felste gevechten sinds het staakt-het-vuren van 1994. Een Azerbeidzjaans offensief met gepantserde voertuigen veroverde eerst uitgestrekte laagliggende gebieden langs de grens met Iran alvorens naar het Noorden af te wijken naar meer bergachtig gebied in het hart van Nagorno-Karabach. Begin november hadden Azerbeidzjaanse soldaten bijna de enige weg afgesneden die Karabach nog met zijn Armeense bondgenoten verbond via de stad Lachin – een weg die duizenden burgers namen om te ontkomen aan de intense bombardementen van het Azerbeidzjaanse leger op de steden van Nagorno-Karabach.   

Nergens wat dit duidelijker dan in Stepanakert, de hoofdstad van Nagorno-Karabach. Derhalve kwam er een keerpunt in de oorlog toen de Azerbeidzjaanse troepen op het punt stonden om Sjoesja te veroveren, een indrukwekkende hooggelegen burchtstad die over Stepanakert uitkijkt.  Op 9 november publiceerde de Azerbeidzjaanse minister van defensie een video [niet langer beschikbaar] waarop Azerbeidzjaanse soldaten te zien waren rondom het stadhuis van Sjoesja. Ondertussen vierden Azerbeidzjanen feest in de straten van Bakoe, vooral degenen die eerder uit de herwonnen stad verdreven waren.

Deze ontwikkelingen zetten de de-facto president van Artsach Arayik Harutyunyan ertoe aan  Pasjinian te steunen bij een publieke verklaring op 10 november. De vredesdeal was, zei hij, een noodzakelijk kwaad gezien de hachelijke toestand van de Armeense strijdkrachten in Karabach en de waarschijnlijkheid dat een latere overeenkomst nog minder gunstig zou uitpakken.

De door de Russen bemiddelde deal komt hoofdzakelijk neer op capitulatie waarbij geëist wordt dat de Armeense troepen zich tot december 2020 in drie fasen uit de regio's rond Nagorno-Karabach terugtrekken. Bovendien worden er 2000 Russische soldaten ingezet in de regio, langs de weg die Armenië met Nagorno-Karabach verbindt en in de drie districten van Nagorno-Karabach die onder Armeense controle blijven. De status van deze door Armenië beheerde gebieden wordt niet besproken in de overeenkomst en zal waarschijnlijk in toekomstige onderhandelingen worden vastgesteld. Daarnaast krijgt Azerbeidzjan ook de garantie wegen in Zuidelijk Armenië te kunnen gebruiken zodat het een land-connectie met de enclave Nachitsjevan verkrijgt.

Quick map of what parts of #Artsakh/#Karabakh Armenians keep (yellow), what's already militarily seized & kept by Azerbaijan (green/blue) and the rest, which is surrendered to Azerbaijan; terms also include returning the Armenian-occupied Qazakh enclaves and a route to Nakhchivan pic.twitter.com/qRmwaZTLwH

— Ryan O'Farrell (@ryanmofarrell) November 9, 2020

Een eenvoudige kaart van de delen van #Artsach/#Karabach die Armeens blijven (geel), wat al door de militairen bezet is & door Azerbeidzjan behouden wordt (groen/blauw) en de rest dat aan Azerbeidzjan overgeleverd wordt. Het valt ook onder de voorwaarden dat de door Armenië bezette enclave Qazax teruggegeven wordt, evenals de weg naar Nachitsjevan.

De Russische vredesmacht is al onderweg naar Nagorno-Karabach. Hun officiële aanwezigheid op het grondgebied wordt nu gezien als een belangrijk teken van de versterkte invloed van Rusland in de Zuid Kaukasus. Dit zouden de Armeniërs de Russen wel eens kwalijk kunnen nemen nadat de verhoopte militaire steun uitgebleven is terwijl Rusland officieel hun militaire bondgenoot is in de CSTO (Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie). Turkije's enthousiaste steun aan de Azerbeidzjaanse oorlogsinspanningen heeft Ankara ook als een acteur in de regio bevestigd, terwijl meerdere bronnen suggereren dat de aanwezigheid van Turkse vredesmachten gereglementeerd zou worden in een apart document met Azerbeidzjan.

Maar in Armenië wordt de deal door velen als een diepe vernedering ervaren.

Niet lang nadat de deal aangekondigd werd, kwamen duizenden mensen bijeen op Republic Square in de hoofdstad Jerevan en bestormden de overheidsgebouwen. De menigte verschafte zich snel toegang tot het parlementsgebouw en drong, al zoekend naar Pasjinian, de woning van de premier binnen.  De voorzitter van het parlement Ararat Mirzoyan, een belangrijke bondgenoot van Pasjinian, werd uit zijn auto gesleurd en afgetuigd.

Sommige collega's van de premier lijken afstand te nemen van Pasjinian. Armen Sarkissian, de president van Armenië, zei in een officiële verklaring vanmorgen dat hij niet op de hoogte was geweest van de deal voordat hij er via de media van hoorde.

Pasjinian heeft geprobeerd berouwvol te klinken in recente livestreams op Facebook – zijn favoriete communicatiekanaal met gewone burgers. De Armeense samenleving lijkt echter sterk verdeeld.  Op Armeens-talige social media kan het woord ամոթ (“schaamte” in het Armeens) gezien worden naast zijn naam. Maar, je vindt er ook #IStandWithNikol van aanhangers.

Een veel terugkerend thema op Armeense social media is dat van verraad: dat toen de woordvoerders van de overheid riepen Հաղթելու ենք (“Wij zullen winnen”), de situatie aan de frontlinie veel minder rooskleurig was dan zij bereid waren toe te geven.

Dus hoewel de Armeense oppositie zich gezamenlijk onder de vlag schaarde tijdens het conflict in Karabach, lijkt ze nu zich tegen de regering te mobiliseren. Op 9 november gaven ongeveer 17 oppositiepartijen een verklaring uit waarin om het aftreden van Pasjinian als premier gevraagd werd. Het ging om buitenparlementaire partijen, behalve in het geval van de partij Welvarend Armenië (PAP) die door de invloedrijke oligarch Gagik Tsarukyan geleid wordt. De PAP was één van de twee oppositiepartijen die tijdens de verkiezingen van 2018 zetels wonnen in het parlement, samen met Bright Armenia. Hoewel deze laatste partij de verklaring van 9 november niet heeft ondertekend, hebben verschillende van haar wetgevers toch ook om het aftreden van Pasjinian gevraagd.

Verschillende van deze partijen vertegenwoordigen de vroegere elite die ten val gebracht werd door de Armeense fluwelen revolutie van 2018, waarbij Pasjinian aan de macht kwam met een mandaat voor het bestrijden van corruptie en straffeloosheid. Maar de gedrevenheid van Pasjinian in het navolgen van dat doel verraste en verheugde menigeen — vooral toen oligarchen zoals Tsarukyan het doelwit werden van onderzoek naar corruptie en toen een onderzoek naar de gewelddadige onderdrukking van protesten in 2008 tot het aanhouden van oud-president Robert Kocharyan leidde. Maar door deze acties maakte Pasjinian zich ook machtige binnenlandse vijanden en ze onderhielden ook het hardnekkige idee dat Moskou niet zo blij was met het vooruitzicht op de succesvolle grote schoonmaak van Pasjinian — en dus minder gemotiveerd was om hem te hulp te schieten aan de frontlinie.

Met de angst voor aankomende plannen van de oppositie, vragen waarnemers van de Armeense politiek, zoals socioloog Dr Artyom Tonoyan zich nu af of er een nieuwe strijd zal beginnen over de erfenis van de fluwelen revolutie:

Whatever else may happen, one thing is for damn sure red lights flashing on Armenia's experiment with democracy. It is in peril and may not survive this. I hope I am wrong. I pray I am wrong.

— Dr. Artyom Tonoyan (@ArtyomTonoyan) November 10, 2020

Wat er verder ook zal gebeuren, een ding is verdomd zeker dat rood alarm afgegaan is over het Armeense experiment met de democratie. Die loopt gevaar en overleeft dit wellicht niet. Ik hoop dat ik me vergis. I bid dat ik me vergis.

Hoewel velen in Armenië verbijsterd zijn door de deal, staan ze net zo afwijzend tegenover degenen die de overheidsgebouwen gisterennacht bestormd hebben. Naar de mening van Samson Martirosyan die journalist is voor de onafhankelijke website Hetq, vertegenwoordigen zij een in ongenade gevallen oude garde:

Ես ոնց հասկանում եմ նույնիսկ եթե սկզբից հրապարակում կային իրոք անկեղծ իրենց ցավն ու վիշտը արտահայտող մարդիկ, արդեն մնացած վայրագությունները արել են բհկ-դաշնակցական-քոչարյանա-հանրապետական կրիմինալ զզվելի մնացորդները։

Մարդկանց մեծ մասը երեկ գիշեր լուռ էր, սգում էր զոհվածներին։

— sam martirosyan (@mrtrsyns) November 10, 2020

Zoals ik het zie, gaven de demonstranten van [Republic Square] in het begin oprecht uiting aan hun pijn en verdriet. Maar toen werd er vandalisme gepleegd door de beschamende aanhangers van Welvarend Armenië, de Republikeinse Partij van Armenië [voormalige regeringspartij], de Dashnaktsutyun, en Kocharyan. De meeste mensen waren eigenlijk stil afgelopen nacht terwijl ze om de slachtoffers rouwden.

Meerdere duizenden burgers en soldaten zijn omgekomen in wat bekend geworden is als de Tweede Nagorno-Karabach oorlog. Wat hun bedenkingen ook zijn, Armeniërs die vrienden en familie verloren hebben tijdens dit conflict, zullen opgelucht zijn dat er een eind gekomen is aan het bloedvergieten.

Maar het ontbreken van oorlog betekent niet dat er een duurzame vrede is. De laatste dertig jaar heeft het conflict over Nagorno-Karabach leiders in zowel Armenië als Azerbeidzjan gemaakt of gebroken ongeacht hun politieke bondgenoten of de politieke systemen waar ze aan vastzitten. Zal Pasjinian de volgende zijn?