De Kathedraal  van de Heilige Geest in Minsk, de hoofdstad van Wit-Rusland, 2018. Foto CC by 2.0: Andrew Milligan / Flickr.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in de Belarus Digest, een onafhankelijke nieuwswebsite over analyses en politieke ontwikkelingen in Wit-Rusland. Het artikel is opnieuw door Global Voices met toestemming gepubliceerd en geredigeerd op woordkeus en beknoptheid. 

Op 31 augustus 2020 weigerden grens-veiligheidsofficieren de Wit-Russische ingezetene Aartsbisschop Tadeush Kandrusievich en hoofd van de Katholieke Kerk, de toegang tot het land.

Onder solidariteitsbetuigingen door leiders uit het maatschappelijk veld in Wit-Rusland, gingen de autoriteiten gewoon door met het opvoeren van de druk. Ook religieuze organisaties in dit voornamelijk orthodox-christelijke land met tien miljoen inwoners, waren zonder uitzondering het doelwit.

De afgelopen weken heeft Kandrusievich zich kritisch uitgelaten over de brute onderdrukking van de vreedzame protesten na de presidentiële verkiezingen op 9 augustus. De demonstraties blijven zich richten op Aleksandr Loekasjenko, die Wit-Rusland sinds 1994 heeft geregeerd, en hoopte nog eens voor een zesde achtereenvolgende termijn aan de macht te blijven.

De aartsbisschoppelijke sentimenten zijn overgenomen door andere religieuze leiders in Wit-Rusland, zoals de Joden, christelijk-orthodoxen en protestanten. Het standpunt van de Metropoliet Paval, hoofd van de Wit-Russische Orthodoxe Kerk, leidde tot zijn vertrek. Door deze regressie tegen religieuze leiders in het maatschappelijke veld, willen de Wit-Russsiche autoriteiten het solidariteitsgevoel onder de Wit-Russen breken en de mogelijkheden inperken om zich te mobiliseren.

Aanvallen op katholieken zullen Loekasjenko waarschijnlijk niet helpen

Tot nu toe heeft de Wit-Russische Katholieke Kerk terughoudend, maar consistent op de ontwikkelingen in het land gereageerd. Op 15 augustus deed Aartsbisschop Kandrusievich een beroep op de autoriteiten om het conflict vreedzaam op te lossen. Hij benadrukte dat ‘de bevolking het recht heeft om de waarheid te horen’ over de presidentiële verkiezing, waarbij volgens de meeste mensen werd gefraudeerd. Hij bekritiseerde ook de staat voor geweldpleging tegen de demonstranten.

De Katholieke Kerk is onbedoeld verregaand betrokken bij de huidige politieke crisis, dit door de duidelijke inmenging van de staat in de Rode Kerk in de Wit-Russische hoofdstad Minsk. Tijdens de protesten op 16 augustus blokkeerde de OMON-oproerpolitie 40 minuten de toegang tot de kerk, op het moment dat demonstranten en journalisten in de kerk een schuilplaats wilden zoeken. Vanuit het buitenland sprak Aartsbisschop Kandrusievich over het incident als ‘onacceptabel en onwetmatig’.

Op 31 augustus werd, zeer ongebruikelijk, de Wit-Russische ingezetene Kandrusievich geweigerd om naar z'n land terug te keren. De volgende dag werd Aartsbisschop Kandrusievich bij zijn bezoek aan Baranavichy door Loekasjenko op raadselachtige wijze beschuldigd van ‘politieke inmenging, een plotseling bezoek aan Warschau voor consultatie en het in ontvangst nemen van ‘opdrachten’ voor zijn terugkeer naar Wit-Rusland’. Dit, ondanks het feit dat er geen enkel bewijs voor deze samenzweringstheorie was. Het is een feit dat Wit-Russische katholieken meestal wonen in de Hrodna-regio in het westen van het land, vlakbij het overwegend katholieke Polen, en op gespannen voet staan met de autoriteiten in Minsk.

Het inreisverbod voor Aartsbischop Kandrusievich heeft de Wit-Russen enorm geschokt en velen, waaronder alle religieuze en solidaire groeperingen, hebben woedend op het regeringsbesluit gereageerd. De kerkdienst in de Rode Kerk op 5 september werd door duizenden mensen bijgewoond.

Tijdens zijn preek veroordeelde Bisschop Jury Kasabucki in niet mis te verstane bewoordingen de ‘vervolging van de Katholieke Kerk in Wit-Rusland’ (volgens een PEW-rapport uit 2017 is ongeveer 12 procent van de Wit-Russen katholiek) en bad hij voor de slachoffers door het staatsgeweld. “Is de weerstand tegen marteling misschien hetzelfde als politiek bedrijven?”, was zijn rethorische vraag.

Veranderingen in de Orthodoxe Kerk

De zaak van de Wit-Russische Metropoliet en journalist Paval is identiek. De autoriteiten verwachten onvoorwaardelijke loyaliteit van hem en de Wit-Russische Orthodoxe Kerk (BOC), in plaats van een gebaar van solidariteit met de slachtoffers en kritische uitspraken over de martelingen die de kerk wel  had laten horen.

Desondanks heeft de Wit-Russische Orthodoxe Kerk toch af en toe gefaald om een duidelijk standpunt over de politieke crisis in te nemen. Hoewel de Metropoliet Paval Aleksandr Loekasjenko officieel met zijn herverkiezing feliciteerde, sloeg hij enige dagen later toch een andere toon aan. Hij bood zijn excuses aan voor de ‘voorbarige reactie die onder orthodoxe gelovigen in het hele land verontwaardiging had veroorzaakt’.

Tijdens een bijeenkomst op 12 augustus met journalisten erkende Metropoliet Paval dat de Wit-Russen ‘het recht hebben om voor hun standpunten op te komen, maar dat verzet plegen geen oplossing is’. Meer waarschijnlijk, en door de toegenomen druk van Wit-Russische gelovigen, maar wellicht ook door het standpunt van de de orthodoxe geestelijkheid, heeft de kerk zich duidelijker uitgesproken. Op 15 augustus heeft de synode van de Wit-Russische Orthodoxe Kerk de hardvochtige reactie van de regeringstroepen en sommige provocaties door de protestanten ten strengste veroordeeld. Metropoliet Paval bezocht vervolgens een ziekenhuis waar hij de  slachtoffers van deze wrede onderdrukking ontmoette.

Niet lang daarna nam Metropoliet Paval plotseling (wellicht onder druk?) ontslag, waarna de synode van de Russische Orthodoxe Kerk (een onderdeel van de Wit-Russische Orthodoxe Kerk) een procedure in gang zette om zijn opvolger te kiezen. Het was de eerste keer dat een Wit-Rus werd gekozen, namelijk de Bisschop van Barisau, Vaniamin.

In zijn nieuwe rol heeft de Metropoliet al commentaar geleverd op de ontwikkelingen in het land. Op 26 augustus richtte hij zich tot orthodoxe gelovigen, waarvan sommigen in staatsdienst werken, en benadrukte hij het sprituele en morele aspect van het conflict in plaats van het politieke. “Een nieuwe mentaliteit, tot inkeer komen van het kwade tot het goede, van leugen tot waarheid en van verdeeldheid tot saamhorigheid, zijn de veranderingen waar onze samenleving allereerst behoefte aan heeft”, verklaarde hij.

Een reeks spijtbetuigingen

Veel protestant-christelijken hebben ook aan de protesten deelgenomen of hun steun betuigd, waarna  sommigen vervolgens werden gearresteerd en veroordeeld. Op 14 augustus deden vertegenwoordigers uit de pinksterbeweging en charismatische gelovigen officieel een beroep op de autoriteiten om het geweld te stoppen, alle arrestanten vrij te laten en een vreedzaam dialoog met de bevolking aan te gaan.

Leden van de Minsk-congregatie hebben een initiatief gelanceerd onder het motto “Van Kurapaty tot Akreścina. Nooit meer”, waarbij duizenden mensen de straat opgingen en een aaneengesloten menselijke keten van 15 kilometer vormden. Veel deelnemers aan het evenement liepen met bijbels en wit-rood-witte vlaggen in de hand, dat is uitgegroeid tot een algemeen verbreid synbool van protest.

Zmicier Dashkievich, activist en protestant, en een van de initiatiefnemers van de menselijke keten, heeft de Belarus Digest er duidelijk op gewezen dat de huidige crisis en de eisen van het volk – anders dan in de negentiger jaren – voornamelijk op morele gronden berust en niet op economische. De Wit-Russen denken dat hun stemmen zijn gestolen en willen nu de waarheid weten. Volgens Dashkievich zijn de kerken het aangewezen instituut om een politieke crisis zonder bloedvergieten te helpen oplossen en de Wit-Russische maatschappij nieuw elan te geven.

Kurapaty en Akreścina zijn inmiddels bij het publiek en in het debat uitgegroeid tot een belangrijk symbool. Kurapaty is een bosgebied aan de rand van Minsk, dat herinnert aan de meest gruwelijke wandaden van het Sovjetregime tegen de Wit-Russen. Akreścina is de gevangenis in Minsk, die recent berucht in het nieuws kwam door de detentie en intimidatie van politieke gevangenen, zoals Paval Sieviaryniec van de Wit-Russische Christen Democratische Partij en de demonstranten.

Wat kan de kerk doen?

Als gevolg van de repressie op de katholieke leiding, hebben de autoriteiten aan alle zogenaamde huidige en potentiële critici, ongeacht hun publieke profiel, duidelijk gewaarschuwd voor de ernstige gevolgen voor hun ‘inmenging’, zoals het verlies van hun staatsburgerschap. De staat hoopt hiermee de solidariteit onder de Wit-Russische  bevolking, het maatschappelijk middenveld en de kerken te ondermijnen.

Het is een feit dat solidariteit onder de bevolking de grootste bedreiging voor de staat vormt. Daarom onderschatten de autoriteiten niet de rol die religieuze organisaties in de maatschappij vervullen en bieden zij tegenwicht door het nemen van preventieve maatregelen. Maar deze inmenging binnen de kerken zal de geestdriftige protesten onder de Wit-Russen niet doen verstommen. Integendeel, velen vinden dat, ongeacht hun bijzondere religieuze overtuiging, het incident met Aartsbisschop Kandrusievich onacceptabel en onrechtmatig is. Hierdoor is het onvermijdelijk dat nieuwe acties zullen volgen, zodat de solidariteit binnen het maatschappeijk middenveld nog groter zal worden.

De solidariteitsbetuigingen door de kerken, op kleine schaal door demonstranten en anderen, hebben de autoriteiten blijkbaar toch ernstig in verlegenheid gebracht. Zij zien een verdeeld maatschappelijk middenveld als ideaal, waarbij iedereen maar voor zichzelf moet zorgen. Hierdoor zou het solidariteitsgevoel een halt moeten worden toegeroepen en, omgekeerd, het moraal van de demonstranten de kop worden ingedrukt. In werkelijkheid zal door het gewelddadige optreden van de regeringstroepen elk gebaar van solidariteit door de kerken met de demonstranten en anderen – vooral de komende tijd –  een rol van betekenis spelen.

Ontdek hier meer over de onrust in Wit-Rusland