Max Ščur leidt de 15 augustus anti-Loekasjenko demonstratie vanaf het Clementium in Praag. Foto (c): Filip Noubel, toestemming voor publicatie.

Hoewel een van de kleinste minderheden in de Tsjechische Republiek, hebben de Wit-Russen een cruciale rol gespeeld bij de totstandkoming van veranderingen in hun thuisland. De protesten tegen verkiezingsfraude die in Minsk uitbraken kregen een extra dimensie door een poging van president Aleksandr Loekasjenko om nog eens voor een zesde opeenvolgende termijn aan de macht te blijven.

Belarus (Wit-Rusland) heeft een bevolking van bijna 10 miljoen inwoners, waarvan nog eens twee tot drie miljoen mensen in het buitenland aanspraak maken op hun Wit-Russische afkomst. Tijdens hun roerige geschiedenis zijn de Wit-Russen voornamelijk door religieuse en economische motieven naar het buitenland uitgeweken. De Tsjechen en Wit-Russen zijn geen vreemden van elkaar: in de 16e eeuw woonde en werkte de geleerde en vroege auteur Francysk Skaryna in Praag, waar hij de basis legde voor de Belarussische taal. In nasleep van de Russsische revolutie in1917 migreerden de Wit-Russische schrijvers en artiesten later naar Tsjechië. Tegenwoordig migreert de nieuwe generatie Wit-Russen om economische- en betere opleidingsmogelijkheden naar de Tsjechische Republiek. In juli 2013 plaatste de Tsjechische regering Wit-Russen op de officiële lijst van 14 etnische minderheden die kunnen rekenen op politieke vertegenwoordiging en aangepast onderwijs, maar ook op alle rechten met betrekking tot culturele- en media-uitingen.

Max Ščur is een van deze Wit-Russen. Deze dichter, romanschrijver, vertaler en milieu-activist woonde meer dan twee decennia in de Tsjechische Republiek. Momenteel schrijft hij in het Wit-Russisch en Tsjechisch. In 2016 won hij de Giedroyc Prize, een prestigieuze literatuurprijs voor de beste Wit-Russische roman van het jaar. Hij is ook de oprichter-redacteur van Litrazh, een online magazine in het Wit-Russisch.

Als nasleep van de presidentsverkiezingen op 9 september is Ščur voornamelijk actief geweest bij het organiseren van de Wit-Russische gemeenschap in Praag. Hij coördineerde verschillende demonstraties in de Tsjechische hoofdstad, zoals op 15 augustus. De demonstraties begonnen in het historische centrum van de stad, vlakbij Skaryna's gedenkplaat op de muren van het Clementium, een voormalig Jezuïtencollege met een Slavische bibliotheek. Ik sprak met Ščur om meer te weten te komen over het Wit-Russische diaspora-activisme en zijn hoop op verandering. Het interview is een samenvatting en geredigeerd op inhoud en stijl.

Deelnemers aan de anti-Loekasjenko demonstratie in Praag. Foto(c): Filip Noubel, toestemming voor publicatie.

Filip Noubel (FN): Kunt u de huidige situatie in Wit-Rusland beschrijven? Anti-Loesjenka-demonstraties zijn niet nieuw, maar wat is ditmaal het verschil met de vorige?

Max Ščur (MŠ): Deze keer is het een volksopstand. De protesten verlopen vreedzaam, maar de mensen zijn zo enorm saamhorig, dat de uitdrukking “levée en masse” (totale mobilisatie) hier van toepassing is.

FN: Vrees en hoop zijn de twee woorden die we vaak gebruiken als we het over de Wit-Russische bevolking hebben. Hoe verklaart u het plotselinge verzet na jarenlange politieke apathie? Denkt u dat de bevolking over Loesjenka is verdeeld en dat één stroming misschien te dominant is?

MŠ: Ik denk dat de Wit-Russen, zonder het zelf te weten, reageren volgens het Chinese principe “wu wei” (無為) of “”geen actie ondernemen”. Volgens de Taoïstische filosofie moet een bepaalde handeling in harmonie zijn met de tijdgeest. Wanneer de tijdgeest verandert, voelt iedereen dat aankomen. Bijvoorbeeld, men weet precies wanneer de zomer in de herfst overgaat, want dan wordt het tijd om te oogsten. De filosofie is dat iets ondernemen voordat de tijd daar is, ongeluk kan brengen. Dit was 20 jaar geleden op mij van toepassing toen ik jong was en zaken wilde regelen om mij van anderen te onderscheiden, waarbij ik eigenlijk alleen aan mijn eigen belangen dacht. Uiteindelijk moest ik Wit-Rusland verlaten. Nu wil iedereen iets voor elkaar betekenen, en dat maakt een groot verschil. De Wit-Russische maatschappij is niet verdeeld, omdat het niet over politiek gaat, maar over rechtsgelijkheid en om zaken op een humane manier te benaderen.

FN: U bent schrijver in het Wit-Russisch en Tsjechisch, publicist, vertaler en literair activist.  Welke sociale rol vervullen Wit-Russische schrijvers in deze tijd?

MŠ: Wij schrijvers verschillen enorm van karakter… In het algemeen willen wij  als “intellectuelen” overkomen. Daarom vertrouwen wij teveel op ons intellect en trekken we  soms de verkeerde conclusies, waardoor wij op eenvoudige vragen verkeerde antwoorden geven. Vaak ontstaan hierdoor meningsverschillen. We verschillen allemaal van opvatting en voorkeuren en we willen graag “interessant en sympathiek” overkomen. Maar juist op dit cruciale moment hebben alle Wit-Russische intellectuelen zich verenigd en zijn ze solidair met het volk. Dit komt misschien over als een holle frase uit het communistische tijdperk, maar het is wel de realiteit. Alleen ideologische fundamentalisten, waaronder ik de nationalisten rangschik, nemen afstand van de huidige gebeurtenissen omdat ze niet inzien dat ze jarenlang onder het Loekasjenko-regime fout zijn geweest tegenover hun eigen volk. Maar andere bevolkingsgroepen, zoals liberalen, anarchisten, progressieven of traditionalisten, blijven eensgezind en betrokken.

De komende tijd fungeren de schrijvers als vredestichters en vertolkers die een verbindende en begripvolle en verzoenende rol willen vervullen voor alle geledingen van de maatschappij, zoals arbeiders, zakenlieden, Wit-Russische en Russische woordvoerders, enzovoort. Ik ben alleen bang dat niet iedereen hieraan kan voldoen. Ik denk dat ze hun egoïstische ambities belangrijker vinden dan de noden van ons volk, omdat dit een aspect is dat hoort bij een “schrijver” in het Westen. Daarom verwacht ik in de toekomst heel veel conflicten en discussies.

FN: Veel Wit-Russen, zoals uzelf, wonen om politieke- of economische motieven in het buitenland. Speelt de dispora hierbij een rol? En wat vindt u van de publieke opinie in Tsjechië? Denkt u dat de Tsjechische publieke opinie de Wit-Russen zal steunen, zelfs nu de president van dat land zich tot nu toe  niet heeft uitgelaten over het gebruik van geweld tegen de demonstranten in Wit-Rusland? Ook omdat de oproerpolitie in Minsk wapens heeft ingezet die in Tsjechië zijn gefabriceerd? 

MŠ: De dispora doet er alles aan om om de Wit-Russen bij te staan. Sommigen, waaronder ikzelf, zijn in verlegenheid gebracht door het feit dat we niet fysiek aanwezig kunnen zijn. Daarom zijn we extra gemotiveerd om vanuit het buitenland steun te verwerven door een beroep te doen op de internationale gemeenschap. Volgens Loekasjenka worden de Wit-Russen in het buitenland door “marionetten” aangestuurd. Maar in werkelijkheid ligt het anders. De afgelopen weken en maanden is ons leven als emigranten door de gebeurtenissen in Wit-Rusland radicaal veranderd. Maar het zijn juist de Wit-Russen die bepalend zijn voor de sitiuatie in hun land, terwijl wij, de dispora, slechts hun marionetten zijn. En ik ben blij dat ik zo'n marionet ben. Ik heb twinig jaar op dit moment gewacht en er alles aan gedaan om dit te bereiken, ook door het inzetten van mijn literaire werkzaamheden. Kortom, ik ben een dolblije marionet.

Ja, ik vind het jammer dat sommige mensen in het buitenland geen  begrip hebben voor de situatie en Loekasjenko zelfs steunen. Voor mij is hij een “moordenaar” en geen “gezagsdrager”. Maar wat kunnen wij doen? Tegenwoordig zijn er wereldwijd weinig belangrijke spelers, maar ik ben blij dat de Europese Unie er een van is. Het is misschien wel niet de sterkste speler, maar toch sterk genoeg om duidelijk een stem te laten horen. Het heeft geen zin meer om aandacht te besteden aan de verhalen van “nuttige idioten”, zoals xenofoben, supporters van de Russische president Vladimir Poetin, verspreiders van samenzweringen, enzovoort. Hun tijd was de tijd van Loekasjenko en die is sneller verleden tijd dan zij denken.

Find out more about the turmoil in Belarus here