Waarom deze feministische filosofe goede hoop heeft voor de protesten in Belarus

“Onze president is Tsikhanouskaya”, zegt een spandoek, gedragen door Olga Shparaga bij een demonstratie voor het regeringshuis in Minsk, Belarus, op 16 augustus. Foto (c): Olga Shparaga, gebruikt met toestemming.

De regering hoopt op het tegendeel, maar de betogers in Belarus verliezen de moed niet. Toen de langzittende president Alyaksandr Lukashenka een zesde opeenvolgende ambtstermijn wilde verzekeren bij de verkiezingen van 9 augustus waren vele burgers woedend omdat er plausibele beschuldigingen van verkiezingsfraude circuleerden. Honderdduizenden zijn straten en pleinen opgegaan in de grootste demonstraties sinds de onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie in 1991. De demonstranten eisen niet minder dan het aftreden van Lukashenka, terwijl hij de protestbeweging veroordeelt in steeds agressievere bewoordingen. De politie beantwoordde de protesten met rubberkogels en massa-arrestaties.

Vrouwen stonden op de voorgrond bij de protesten, en internationale media van de Washington Post tot de Guardian namen er nota van. De “witte vrouwen” houden afstand van de oproerpolitie en zwaaien met bloemen terwijl ze het aftreden van Lukashenka eisen. Deze taktiek is zonder twijfel geïnspireerd door Sviatlana Tsikhanouskaya, de belangrijkste concurrent van Lukashenka, die officieel tien procent van de stemmen bemachtigde, in vergelijking met de 90 procent van Lukashenka. Tsikhanouskaya, echtgenote van een populaire blogger wiens presidentskandidatuur ongeldig verklaard werd, is gevlucht naar het buurland Litouwen, waar ze een coördinerende raad voor de Wit-Russische oppositie oprichtte. Ze vraagt de wereld de legitimiteit van Lukashenka's gezag niet te erkennen.

Meerdere leden van de coördinerende raad zijn bekende figuren in Wit-Rusland, verblijven er nog en nemen deel aan de protesten. Eén van hen is de feministe en politieke filosofe Olga Shparaga, professor aan het European College of Liberal Arts in Belarus. Ik sprak met haar over de rol die vrouwen spelen op dit cruciale moment in de geschiedenis van Belarus, en over haar hoop voor de toekomst. Het interview werd bewerkt omwille van stijl en beknoptheid.

ME: Wat motiveerde je om je in te zetten voor deze protestbeweging, en zou je je rol in de nieuw opgerichte Coördinatieraad van de Oppositie kunnen toelichten?

О.Ш.: Первая встреча Координационного совета прошла 19 августа, на ней был избран президиум и определены важнейшие направления работы Совета. Однако 20 августа из Генпрокуратуры Беларуси сообщили, что в связи с созданием Координационного совета возбуждено уголовное дело по статье 361 Уголовного кодекса Беларуси. Непонятно, что это значит для Совета и его участниц и участников, но и по этой причине, и по причине ограниченного времени, Совет только возник, – пока мне сложно говорить о своей роли, или о том, чем я буду заниматься в нем. Очень надеюсь, что Совет продолжит свою работу, и я в нее включусь. 

Что меня мотивировало участвовать в этих протестах? Кроме острого недовольства авторитарным режимом, разделяемого с другими беларусками и беларусами, для меня очень важен главный посыл этой предвыборной кампании, выборов и протестов – только вместе мы можем изменить ситуацию в нашей стране. Эту позицию отстаивал штаб одного из кандидатов Виктора Бабарико (который с 18 июня находится в тюрьме), а затем объединенный штаб Светланы Тихановской, Марии Колесниковой и Вероники Цепкало. И ее постоянно озвучивает Мария Колесникова. 

Мое понимание действенной, а не номинальной демократии связано с широким политическим участием, с децентрализацией, самоуправлением на всех уровнях и пониманием политиков и лидерок_в как «одних из нас», а общества – как сетей горизонтального сотрудничества. То, как работала команда объединенного штаба, например, через сообщество «Честные люди» (https://honest-people.by), стало подтверждением, что «мы вместе» существует не только на словах. 

Но это сообщество только один пример. Такие сообщества теперь повсюду – в кафе «Зерно» в соседнем доме сейчас проходит выставка о росте коллективного самосознания; мои друзья в Бресте работают со множеством других людей над созданием Брестского общественного совета; волонтерки_ы сидят на телефонах психологической помощи пострадавшим от насилия и пыток, и так далее и тому подобное. Это бесконечный список, в котором – миллионы людей, и всем им не нужны лидерки_ы и политики, потому что они сами – ответственные и связанные сетями солидарности акторы.   

OS: De eerste vergadering van de Coördinatieraad werd gehouden op 19 augustus, waarbij de leden van het presidium verkozen werden en beslist werd over het te volgen traject. Maar op 20 augustus kondigde de het bureau van de procureur-generaal van Belarus aan dat een strafrechtelijke zaak geopend was tegen de Coördinatieraad op grond van artikel 361 van het wetboek van strafrecht. Het is nog niet duidelijk wat dit betekent voor de Coördinatieraad, zijn leden en deelnemers. Maar omdat de raad pas sinds kort bestaat, is de strafrechtelijke zaak een reden waarom het moeilijk is voor mij om over mijn rol te spreken of wat die precies inhoudt. Ik hoop dat de raad zijn werk kan voortzetten, en dat ik erbij betrokken kan zijn.

Wat motiveerde me? Ik deel met andere Wit-Russen een diepe ontevredenheid met het autoritaire regime. En de belangrijkste boodschap van deze verkiezingscampagne en de protesten is essentieel voor mij: we kunnen de toestand in ons land alleen gezamelijk veranderen. Deze mening werd ondersteund door het campagnehoofdkwartier van Viktor Babaryka (die sinds 18 juni in gevangenschap verblijft), en vervolgens door het gezamelijke hoofdkwartier van Sviatlana Tsikhanouskaya, Maria Kalesnikova, and Veronika Tsepkalo. Het wordt ook voortdurend benadrukt door Maria Kalesnikova [de enige van de drie politica die nog in Belarus verblijft – n.v.d.r.].

Naar mijn mening is echte in plaats van pseudo-democratie gekenmerkt door brede politieke participatie, decentralisatie, zelfbestuur op alle niveaus, politieke leiders als “een van ons” en een netwerk van horizontale coöperatie in de samenleving. De manier waarop het team van het gezamelijke hoofdkwartier erin gelukt is samen te werken, bijvoorbeeld door middel van de “Honest People Community“, bevestigt dat “wij zijn samen” niet slechts een slogan is.

Maar deze gemeenschap is maar een voorbeeld. Zulke initiatieven zie je nu overal: een tentoonstelling over de groei in collectief zelfbewustzijn loopt op dit moment naast het Zerno Café; mijn vrienden in Brest werken aan het oprichten van de “Brest Public Council” ; vrijwilligers aan de telefoon bieden psychologische bijstand aan slachtoffers van geweld en marteling. Het is een eindeloze lijst van miljoenen mensen. Zij hebben nood aan leiders en politici, maar zijn zelf ook verantwoordelijke spelers, verbonden in netwerken van solidariteit.

ME: Er was veel commentaar over hoe Sviatlana Tsikhanouskaya in de internationale pers beschreven werd. In verschillende publicaties werd zij voorgesteld als een “huisvrouw” (wat hoe dan ook misleidend is, want ze is een gediplomeerde lerares Engels), waarbij ze waarschijnlijk prominenter is dan haar echtgenoot, de blogger Syarhei Tsikhanouski. Hoe denk jij hierover?

О.Ш.: Светлана Тихановская сыграла и продолжает играть очень важную роль как одна из видных акторок протестов и перемен. На наших глазах она стала политиком, т.е. той, кто готова брать ответственность за большое сообщество – всю страну. Поскольку Сергей Тихановский был задержан еще 29 мая, мне сложно судить о нем как о политике, у него не хватило времени показать себя в этом качестве. 

 С одной стороны, Светлана Тихановская стала символом того, что политиком может стать практически каждый человек. С другой стороны, все же это образованная и очень открытая и искренняя женщина, а это значит, речь об определенном типе политика. Эти ее качества – открытость, искренность и готовность к самопожертвованию, – думаю, сыграли существенную роль для признания ее обществом. Она говорила с обществом на одном языке – сопереживания и со-участия. Я очень рада, что наше общество откликнулось именно на этот язык/дискурс.

OS: Sviatlana Tsikhanouskaya speelde – en speelt nog steeds – een heel belangrijke rol als één van de meest prominente actoren van de protesten en de beweging voor verandering. Ze werd gaandeweg een politicus, waarmee ik bedoel dat ze iemand is die verantwoordelijkheid durft te nemen voor een grotere gemeenschap – het hele land. Omdat [haar echtgenoot] Syarhei Tsikhanousky op 29 mei gearresteerd werd, is het moeilijk voor mij om zijn verdienste als politicus te beoordelen. Hij kreeg gewoonweg niet genoeg tijd om zich in die functie te bewijzen.

Enerzijds is Sviatlana Tsikhanouskaya het symbool geworden voor het feit dat bijna iedereen een politicus kan worden. Anderzijds is zij goed opgeleid, eerlijk en heel open, wat betekent dat ze een bepaald soort politicus is. De kwaliteiten openheid, eerlijkheid en bereidheid tot opoffering speelden een belangrijke rol voor haar erkenning door de Wit-Russische gemeenschap. Ze demonstreerde deze eigenschappen in de manier waarop ze met mensen omgaat : met empathie en deelname. Ik ben blij dat onze maatschappij zo positief gereageerd heeft op deze aanpak.

ME: Niettemin, ondanks het sexisme waarmee Lukashenka haar tegemoetgetreden is, heeft ze in haar eigen campagne een aantal genderthema's gebruikt. Ze speelde de moeder die met rust gelaten wil worden om zich om haar familie te kunnen bekommeren, maar die in de schijnwerpers terechtkwam door noodzaak en omstandigheden. In welke mate is deze framing feministisch of niet?

О.Ш.: О феминистском измерении фигуры Светланы Тихановской я бы говорила в смысле impowerment(а) женщин. В беларусском обществе много женщин активисток, женщин в общественных организациях, в сфере независимой культуры. Но они часто не видны, поскольку мужчины остаются на руководящих позициях и поддерживают друг друга, в том числе в СМИ, значительно больше, чем женщин или женщины друг друга. Светлана Тихановская как символ выхода в сферу публичности служит мощным мотиватором для роста решительности других женщин. И я очень надеюсь, что мужчины это также понимают, уважают и принимают во внимание. 

Однако я не считаю верным и правильным рассматривать Светлану Тихановскую только как единичную фигуру. Для усиления ее позиция огромную, если не решающую роль сыграло возникновения 16 июля объединенного штаба: три женщины, – кроме Светланы, еще Мария Колесникова, глава штаба Виктора Бабарико, и Вероника Цепкало, представляющая своего мужа, также участвовавшего в предвыборной компании и вынужденного из-за преследований уехать из страны, – сделали то, что не удавалось оппозиционным политикам в Беларуси на протяжении 26 лет, создав объединенный штаб с поддержкой в виде всего общества! Это придало сил и энергии Светлане Тихановской, и в этом смысле я также говорила бы о ней как о коллективном субъекте, своего рода ассамблеи (assembly) в духе Джудит Батлер. И вот внутри этого коллективного субъекта мы видим более четкую феминистскую позицию – Марии Колесниковой сказала о том, что она феминистка в одном из интервью. 

Понятно, что это не тот феминизм, о котором размышляет сегодня Нэнси Фрезер, или та же Батлер – где речь идет о полноценном, всестороннем и реальном равенстве женщин (я писала про эту повестку тут например). Речь, скорее, о формировании нового коллективного женского субъекта в Беларуси, который является образцом для солидаризации, ненасильственного сопротивления и горизонтального сотрудничества всего общества.   

OS: Als het erom gaat om Sviatlana Tsikhanouskaya's rol in een feministische context te plaatsen, zou ik eerder spreken over empowerment van vrouwen. Er zijn vele feministische activisten in Wit-Rusland, vrouwen in openbare organisaties of in een onafhankelijke context. Maar ze zijn zelden zichtbaar, omdat mannen leiderschapsposities behouden en elkaar ondersteunen, onder andere in de media, veel meer dan dat vrouwen dat voor elkaar doen.

Maar ik denk niet dat het juist is Tsikhanouskaya als een enkeling te zien. Het gezamelijk hoofdkwartier dat op 16 juli opgericht werd speelde een belangrijke, zoniet beslissende rol in het versterken van haar positie. Dit is te danken aan twee andere vrouwen naast Sviatlana: Maria Kalesnikova, die het kampagne-hoofdkwartier leidde voor [oppositiekandidaat] Viktor Babaryka, en Veronika Tsepkala die haar echtgenoot vertegenwoordigt. Hij trad ook op in de verkiezingscampagne en moest het land wegens vervolging verlaten. De vrouwen hebben bereikt wat de politici van de oppositie in geen 26 jaar bereikt hebben : een gemeenschappelijk hoofdkwartier met steun in brede kringen van de samenleving! Dit is een aanmoediging voor Tsikhanouskaya; op die manier kan zij gezien worden als een collectieve verwezenlijking, een samenkomen in de geest van [de filosofe] Judith Butler. En niet voor niets heeft Maria Kalesnikova zich in een interview een feministe genoemd.

Het is duidelijk dat het niet het soort feminisme is waarover Nancy Fraser het tegenwoordig heeft, of ook niet het feminisme van Butler. Zij hebben het over een complete, alomvattende en echte gelijkheid van vrouwen op alle gebied (ik heb bijvoorbeeld over deze agenda hier geschreven). Het gaat eerder over de vorming van een nieuw collectief beeld van de vrouw in Belarus, als een model voor solidariteit, vreedzame weerstand en horizontale coöperatie doorheen de maatschappij.

ME: Er is een sterke tegenstelling tussen het imago van de patriarchale president Lukashenka en de witte vrouwen. Hoe ziet u de effectiviteit van deze vorm van “gendergerelateerd protest” in de context van patriarchale sociale normen?

О.Ш.: Я не скажу, что беларусское общество такое уж консервативное. Так, исследование ценностей нашего общества 2019 года, проведенное Research Center IPM, показало, что 90% граждан осуждают насилие в семье. Однако если мы обратимся к общественным организациям, то увидим типичный для значительного числа современных, поляризованных обществ раскол между (правыми) консерваторами и приверженцами эмансипации. А большинство партий, которые были основаны еще в 1990е, позиционируют сегодня себя как право-центристы. Однако у них очень небольшая поддержка в обществе! А вот Светлану Тихановскую и объединенный штаб поддержало чуть ли не все общество.

OS: Ik zou niet beweren dat de maatschappij in Belarus echt zo conservatief is. Zo toonde een enquête over sociale waarden, gehouden door het IPM Onderzoekscentrum in 2019 dat 90 procent van de burgers huiselijk geweld veroordeelt. Maar als we kijken naar sociale organisaties zien we een verdeeldheid tussen (rechtse) conservatieven enerzijds en zij die voor volledige emancipatie zijn aan de andere kant. Een dergelijke verdeeldheid is typisch voor vele moderne, gepolariseerde maatschappijen. De meeste politieke partijen, gesticht in de jaren '90, positioneren zichzelf nu als centrum-rechts. Nochtans genieten ze maar weinig ondersteuning in de hedendaagse maatschappij! Sviatlana Tsikhanouskaya en het gezamelijke hoofdkantoor daarentegen krijgen de steun van grote delen van de bevolking.

ME: Volgens mij heeft er een evolutie plaatsgevonden in de vrouwelijke rollen van het protest. Vrouwen worden niet langer alleen maar gezien als passieve steun voor hun echtgenoot of zoon om enkel maar nieuwe vlaggen te zetten of hen te bezoeken in de gevangenis. Zo is ook Tskikanouskaja niet meer alleen “de vrouw van de blogger”, maar is ze zelf een politieke activiste. Zijn we hier getuige van het verschijnen van vrouwen als actieve burgers in het maatschappelijke debat in Belarus, in plaats van slechts echtgenote van politiek actieve burgers? Zou deze mondigheid van vrouwen de basis kunnen zijn voor een nieuwe feministische bewustwording in de Wit-Russische maatschappij?

О.Ш.: Отсюда я делаю вывод, что в нашем обществе есть предпосылки для поддержки широкого феминистского движения и феминисткой повестки. Это не значит, что их представительницам_ям не придется бороться за свои ценности и их воплощение в моральных и правовых нормах (например, в Законе о противодействии насилию в семье, за который в Беларуси борется в первую очередь такая кампания, как «Маршируй, детка!»). Однако мне очень хочется надеяться, что после беларусской революции с женским лицом и обществу, и участницам феминистского движения и повестки это будет делать легче. 

OS: Dit leidt tot de conclusie dat er voorwaarden zijn in de Wit-Russische maatschappij om een brede feministische beweging en een feministische agenda te ondersteunen. Het betekent niet dat vertegenwoordigers van zulke bewegingen niet zullen moeten vechten voor hun waarden, en om die waarden vast te leggen in morele en wettelijke normen (bijvoorbeeld de nood aan een wet tegen huiselijk geweld waarvoor activisten de actie “March, baby” lanceerden). Maar ik hoop toch dat het na de revolutie met een vrouwelijk gezicht in Belarus gemakkelijker zal worden voor de feministische beweging en de maatschappij in het algemeen.

ME: Wat betekent Chaim Sutin's schilderij “Eva” voor de protesten?

Chaim Sutin's 1928 painting “Eva” on a Belarusian stamp from 2015. Image: Public domain from Wikimedia Commons.

О.Ш.: Для меня «Ева» была важна по нескольким причинам. Во-первых, это работа из коллекции «Парижской школы», которая сформировалась в Париже выехавшими в начале 20-го века с территории Беларуси еврейскими художниками. Самый известный ее представитель – Марк Шагал. Для меня это символ пост-национальной, многокультурной Беларуси. 

Во-вторых, конечно же, с первой минуты «Ева» стала для меня символом, лицом политически и социально активных женщин в Беларуси. В этой коллекции много работ, но именно Ева – не та, на которую смотрят, а та, которая смотрит сама; сложившая руки так, словно требует отчета о своей деятельности других; строгая и серьезная, – стала символом всей, арестованной 14 июня арт-коллекции Белгазпромбанка. 

И этот облик Евы – субъекта взгляда и оценки – опять же поддержали не только беларусские женщины, связанные с искусством, но и мужчины, – например, Николай Халезин из беларусского «Свободного театра» в Лондоне или Никита Монич, написавший о Еве стихотворение, за которое он лишился работы экскурсовода в Беларусском Национальном художественном музее в Минске. Значит, «Ева» ответила на запросы людей, связанных с культурой, а затем и более широкого круга людей, что, на мой взгляд, сыграло свою роль и для формирования объединенного штаба – солидаризация вокруг Евы показала потенциал женского политического участия для солидаризации и протестов в Беларуси. 

OS: Voor mij is Eva belangrijk om meerdere redenen. Ten eerste is het een schilderij van de Parijse School, die aan het begin van de 20ste eeuw opgericht is door Joodse emigranten op het grondgebied van het moderne Belarus. De meest bekende vertegenwoordiger daarvan is Marc Chagall. Voor mij is dit een symbool van het post-nationale en multiculturele Wit-Rusland.

Ten tweede werd Eva voor mij een krachtig symbool, het gezicht van de politiek en sociaal actieve vrouwen in Belarus. Deze collectie bevat een groot aantal werken, maar Eva is niet degene waar naar gekeken wordt – zij kijkt zelf. Ze is streng en ernstig, vouwt de armen, alsof ze ons vraagt verantwoordelijkheid op te nemen voor onze eigen acties. Eva werd het symbool van de kunstcollectie van de Belgazprombank, wiens top-mangement team gearresteerd werd op 14 juni [deze arrestatie werd beschouwd als politiek gemotiveerd, omdat de langzittende CEO van de bank de oppositiekandidaat Viktor Babaryka is – n.v.d.r.].

Deze perceptie van Eva – onderwerp van veel afweging en beschouwing – werd niet alleen gesteund door Wit-Russische vrouwen in de kunstwereld, maar ook door mannen zoals Nikolai Khalezin van het Belarus Free Theatre in Londen, of Nikita Monich, die zijn baan als gids in de nationale kunstgalerij van Wit-Rusland in Minsk verloor nadat hij een gedicht wijdde aan Eva. Zo appelleerde Eva eerst aan de mensen in de kunstwereld, en toen aan een veel breder publiek. Dat heeft volgens mij een rol gespeeld in het ontstaan van het gezamelijke oppositiehoofdkantoor. De solidariteit rond Eva toonde het potentieel van politieke participatie van vrouwen, van solidariteit, en van het potentieel van de protesten in Belarus in het algemeen.

Lees meer over de onlusten in Belarus

ME: Wat hoop je en voorspel je voor de toekomst? Is er hoop voor de-escalatie?

О.Ш.: Когда мне удается дистанцироваться от происходящего, я вижу, какую огромную работу проделало наше общество: совсем недавно мы сомневались, выйдет ли 100 тыс на улицы Минска – вышло больше; потом волновались, будут ли забастовки на гос предприятиях – они начались и продолжаются; нас поразили регионы, и так далее и тому подобное. Поэтому мы верим в победу, однако остаемся и реалистами – думаем про то, что революция может затянуться, и нам предстоит работа. Однако, я очень надеюсь, и вижу признаки этого, что общество готово и к ней – как большая децентрализованная горизонтальная сеть солидарности и взаимопомощи. 

OS: Als ik terugkijk op alles wat er gebeurd is, zie ik wat een geweldige prestatie ons volk al heeft geleverd. Tot voor kort twijfelden we of 100.000 mensen de straat op zouden gaan in Minsk. Maar het werden er zelfs meer. Toen vroegen we ons af of er wel gestaakt zou worden in de staatsbedrijven. Maar de stakingen begonnen, en ze gaan nog steeds door. We waren ook verrast door de reactie in de regio's. En ga zo maar door. Daarom geloven we in de overwinning, maar we blijven ook realistisch. We denken dat de revolutie best een hele tijd zal duren, en dat er nog veel werk voor ons ligt. Maar ik hoop echt dat onze maatschappij er klaar voor is – als een breed, gedecentraliseerd, horizontaal netwerk van solidariteit en wederzijdse ondersteuning. Ik zie signalen dat we er klaar voor zijn.

Start een discussie

Auteurs graag inloggen »

Regels

  • Alle reacties worden beoordeeld door een moderator. Verzend je reactie maar één keer, anders kan deze als spam worden gemarkeerd.
  • Wees respectvol tegen elkaar. Reacties met hatelijke opmerkingen, obsceniteiten en persoonlijke aanvallen worden niet goedgekeurd.