De romans van Iulian Ciocan in het Roemeens en vertaald in het Tsjechisch en Frans. Foto (c): Filip Noubel. Gebruikt met toestemming.

Moldavië ligt op een culturele, taalkundige en geopolitieke scheidslijn.

Tot 1991 maakte dit Oost-Europese land met circa drie miljoen inwoners deel uit van de Sovjet-Unie, waar Russisch werd beschouwd als de taal met prestige. Na het uitroepen van de onafhankelijkheid herstelde Moldavië spoedig de sterke culturele banden met Roemenië, het grote buurland ten westen van het land. Moldavië maakte tussen 1918 en 1940 deel uit van Roemenië, en de talen van de twee landen zijn onderling volledig verstaanbaar — hoe sprekers ze ook mogen noemen.

Onder de Sovjetheerschappij werd verordend dat Moldavisch en Roemeens twee aparte talen waren, en in tegenstelling tot Roemeens werd Moldavisch geschreven in het cyrillische alfabet. Tegenwoordig gebruiken beide talen het Latijnse alfabet. Veel sprekers in Moldavië vinden dit onderscheid kunstmatig en noemen hun taal Roemeens.

Iulian Ciocan met vertalingen van zijn romans in het Frans en Tsjechisch. Chișinău, maart 2018. Foto (c): Filip Noubel. Gebruikt met toestemming.

Er is echter ook een (geo)politieke scheidslijn in Moldavië: toen de Sovjet-Unie instortte, verklaarden de oostelijke regio's van het land op de linkeroever van de rivier de Dnjestr zich onafhankelijk en riepen de republiek Transnistrië uit, waar de overwegend Russisch sprekende bevolking Moskou gunstig gezind is.

De turbulente geschiedenis en talloze identiteiten van Moldavië fascineren kunstenaars en schrijvers in het land. Zij proberen het zelfbeeld van hun land en de plaats die het inneemt in de wereld te duiden.

Een van hen is Iulian Ciocan [en], een prominente journalist, literair criticus en schrijver. Ciocan schrijft in het Roemeens en spreekt, zoals veel Moldaviërs, vloeiend Russisch. Hij is een van de meest geprezen schrijvers van het land en geniet internationaal erkenning; in 2011 sprak hij over zijn werk op het PEN World Voices Festival in New York. Ciocan werd geboren in 1968 in de Moldavische hoofdstad Chișinău. In veel van zijn werk, waaronder de romans die in het Engels zijn vertaald als ‘Before Brezhnev Died’ en ‘The Realm of Sasha Kozak’, probeert hij het dagelijks leven, de hoop en de dromen van Moldaviërs in de Sovjettijd te duiden.

Zijn nieuwste roman, ‘Dama de cupă’ (in het Nederlands vertaald als ‘Hartenvrouw’), gaat over het absurde lot van een corrupte ambtenaar die op het stadhuis van Chișinău werkt — een lot dat hem, en zijn land, letterlijk in zijn geheel opslokt. De galgenhumor in de romans van Ciocan is meermaals bekroond; zijn werk is vertaald in meer dan zeven talen, waaronder Engels en Nederlands. In 2018 won hij de Coup de Coeur-prijs op de Salon du Livre des Balkans [fr].

Ik sprak met Ciocan over zijn werk, inspiratiebronnen en de huidige omstandigheden voor literatuur in Moldavië. Het interview is geredigeerd om het kort en bondig te houden.

Filip Noubel: Vandaag de dag bent u een van de bekendste en meest vertaalde Moldavische schrijvers. U heeft echter een lange weg afgelegd om hier te komen. Wat waren de grootste uitdagingen die u onderweg bent tegengekomen?

Iulian Ciocan: Het eerste en grootste probleem is dat de Republiek Moldavië nagenoeg onbekend is. Ik schrijf in een taal die weliswaar prachtig is, maar internationaal niet veel wordt gebruikt. Ik neem aan dat Moldavië in het Westen minder bekend is dan [Noord-]Macedonië, Kosovo of Albanië, dat de beroemde schrijver Ismail Kadare heeft. Eén keer stuurde een buitenlands tijdschrift me een pakketje, maar de bezorging daarvan werd bemoeilijkt doordat het naar de Malediven was gestuurd. Er bestaat dus een zeker wantrouwen bij buitenlandse uitgevers ten aanzien van schrijvers in dit kleine en weinig bekende land. Kunnen ze echt iets opmerkelijks schrijven? Natuurlijk kunnen ze dat, want je locatie is niet het belangrijkste.

Toch is het heel moeilijk om ze te overtuigen, om ze echt naar je teksten te laten kijken. Toen ik op 38-jarige leeftijd begon met het schrijven van proza, kon ik me niet voorstellen dat mijn boeken uitgegeven zouden worden door buitenlandse uitgevers. En zelfs nu zijn het er niet zoveel. Mijn negende roman verschijnt binnenkort in het buitenland, maar geloof me, veel Moldavische schrijvers kunnen daar niet eens van dromen. Tot nu toe heb ik nooit een goede literair agent gehad. Dan is het niet gemakkelijk om de interesse te wekken van buitenlandse uitgevers. In schril contrast daarmee, al mijn vertalers zijn uitstekend en zij hebben me vaak geholpen om de weg te vinden naar uitgevers.

Er zijn veel problemen, maar als je blijft klagen, zal het je niet lukken. Je moet je verhalen schrijven, kwalitatief hoogwaardige teksten afleveren. Dan zullen de problemen afnemen.

‘Before Brezhnev Died’, Engelse vertaling van een van Ciocans romans, gepubliceerd in 2019.

FN: Wat zijn de huidige omstandigheden voor literatuur en het uitgeven van boeken in Moldavië? Is er enige vorm van overheidssteun?

IC: Lezen [van gedrukte boeken] blijft het voorrecht van een zeer kleine groep burgers: slechts circa 12.000 mensen kopen regelmatig boeken in Moldavië, volgens gegevens verspreid door uitgevers. Er wordt slechts twee euro geïnvesteerd in boeken per hoofd van de bevolking per jaar, tegenover 75 euro in Duitsland. De overgrote meerderheid van de schrijvers schrijft in het Roemeens en het Russisch, maar ik heb de indruk dat het aandeel Moldavische schrijvers op de Roemeense markt hoger is dan op de Russische markt. Aangezien er niet veel lezers zijn, kiezen commerciële uitgevers vaak voor kinderboeken of schoolboeken om overheidssubsidies te krijgen.

FN: Jullie delen een taal met Roemenië en er zijn ook veel culturele banden. Is deze verbondenheid een voordeel of een uitdaging voor de Moldavische literatuur?

IC: Natuurlijk is dat een groot voordeel. In feite maakt de literatuur in het Roemeens uit Moldavië deel uit van de Roemeense literatuur. Het simpele feit dat ze hun boeken kunnen uitgeven bij uitgeverijen in Roemenië en zo op een grotere markt gepubliceerd kunnen worden, is een grote kans voor schrijvers in Chișinău. Natuurlijk is de concurrentie in Roemenië groter, maar als je iets te zeggen hebt, als je waarde hebt, heb je niets te verliezen. Ik zal u een geheim vertellen. Ik creëer mijn romans, zelfs de dystopische, niet alleen als een Bessarabisch-Roemeense schrijver [Bessarabië is een historische regio in Oost-Europa die Moldavië en delen van Oekraïne omvat — red.], maar ook als een schrijver die ervaring heeft met het Sovjetverleden, als een man die in de Latijnse periferie van het Sovjetimperium heeft geleefd. Daardoor is er geen kans om verward te worden met Roemeense schrijvers.

FN: Moldavië is niet alleen bekend vanwege de wijn en het textiel, maar ook vanwege de massale emigratie en endemische corruptie. Deze kwesties zijn prominent aanwezig in uw teksten. Uw nieuwste roman, Dama de cupă (Hartenvrouw), begint met een beschrijving van de corrupte plannen van ambtenaren in Chișinău. Welke rol speelt corruptie in Moldavië vandaag de dag? Is die rol aan het veranderen?

IC: Corruptie is naar mijn mening de grootste misstand in Moldavië. Cynici en politici hier zijn het stelen of aannemen van steekpenningen niet beu. En mijn gevoel is dat er niets verandert. De futloze samenleving is hier ook schuldig aan; er is geen gemeenschapszin. Ik wil echter wel graag duidelijk maken dat corruptie slechts één dimensie is van deze specifieke roman. Het gat dat Chișinău geleidelijk aan verzwelgt, verschijnt als gevolg van een kleine, onbeduidende zonde; hoewel de hoofdpersoon veel grotere zonden begaat. Hij is door en door corrupt. Hartenvrouw is een roman waarin ik iets wezenlijks probeer te zeggen over de wereld waarin we vandaag de dag leven. Het is een dystopische roman, maar ook een metafysisch en politiek avontuur.