Aida, een personage uit de game Choose Your Own Fake News, bekijkt een video die door haar neef is gedeeld op WhatsApp. Screenshot uit Choose Your Own Fake News van Pollicy in Oeganda.

Desinformatie – opzettelijk fake news (nepnieuws) – is op de hele wereld een niet-aflatend probleem. De coronapandemie heeft geleid tot een excessieve hoeveelheid informatie. Nepnieuws [en – alle links tenzij anders aangegeven] over geclaimde werkzame behandelingen tegen covid-19 en misleidende informatie over verplichte vaccinaties hebben wereldwijd angsten aangewakkerd. Het wordt steeds moeilijker om de feitelijke waarheid te achterhalen.

Je hoeft alleen maar op de knop “delen” (share) of “doorsturen” (forward) te klikken om desinformatie te veranderen in misinformatie die zich via persoonlijke netwerken op applicaties en platforms zoals WhatsApp en Facebook razendsnel verspreidt.

In Afrika is de internet-penetratie met een gemiddelde van circa 40 procent nog steeds relatief laag. Veel internetgebruikers begeven zich voor het eerst online. Over de hele wereld missen veel ervaren of onervaren internetgebruikers de benodigde digitale geletterdheid om betrouwbaar nieuws te onderscheiden van nepnieuws.

Hoe kunnen alle internetgebruikers online kritischer worden?

Dat is de belangrijkste gedachte achter Choose Your Own Fake News, een internetgame waarin wordt onderzocht hoe desinformatie en misinformatie zich verspreidt over Oost-Afrika. De game is gemaakt door Neema Iyer, oprichtster en directeur van Pollicy, een in Oeganda gevestigd technologisch advies- en ontwikkelingsbedrijf dat zich richt op het verbeteren van overheidsdiensten door meer maatschappelijke betrokkenheid en deelname over het hele continent.

Iyer vertelde in een persbericht van Mozilla Foundation over haar beweegredenen:

Onjuiste informatie op internet heeft offline echte gevolgen. Het kan een bedreiging zijn voor het leven, de vrijheid van meningsuiting en de welvaart van mensen. Dit is met name het geval in sommige delen van Oost-Afrika waar mensen voor het eerst het internet opgaan. Ze beschikken nog niet over de juiste context om onderscheid te kunnen maken tussen betrouwbare en onbetrouwbare informatie.

‘Heb je die video op WhatsApp gezien?’

Met de game Chose Your Own Fake News leren nieuwe internetgebruikers hoe ze kritischer kunnen omgaan met informatie die ze ontvangen en tegenkomen in digitale ruimtes.

De spelers van deze game selecteren een van de drie personages in Oost-Afrika: Flora, een studente die op zoek is naar werk, Jo, een winkelier of Aida, een 62-jarige gepensioneerde oma. Vervolgens bekijken de spelers door de ogen van elk personage nieuwskoppen, video's en berichten op sociale media.

Flora, een werkzoekende studente, Jo, een winkelier en Aida, een gepensioneerde oma, zijn personages in de game Choose Your Own Fake News waarin spelers beslissingen moeten nemen over wat te doen bij mogelijk onjuiste informatie op internet. Screenshot uit de game die is geproduceerd door Pollicy.

‘De beslissingen van de spelers maken het verschil tussen het op de juiste wijze ontkrachten van desinformatie – of het slachtoffer worden van oplichting, het in het ziekenhuis laten opnemen van een geliefde en zelfs het ongewild aanzetten tot geweld,’ wordt in het persbericht van Mozilla uitgelegd.

Tijdens het spel volgen de spelers de verschillende beslissingen van hun personage. Ze krijgen gedetailleerde informatie over hoe desinformatie en misinformatie werkt. Daarbij wordt nadruk gelegd op de rol die afzonderlijke personen spelen bij het onderscheppen van nepnieuws of niet-geverifieerde informatie voordat ze deze verspreiden.

Aida ontvangt bijvoorbeeld een doorgestuurd bericht van haar neef met daarin een video van een kind dat huilt als het wordt ingeënt tegen mazelen. Moet Aida die video delen? Mazelen is een zeer besmettelijke infectieziekte die met een vaccin kan worden voorkomen, maar door onjuiste informatie neemt wereldwijd het aantal doden door mazelen toe.

‘Platformen zoals YouTube en Facebook delen en versterken content waarop internetgebruikers klikken, zelfs als de inhoud pertinent onjuist is,’ zei Mozilla Foundation.

Doorsturen-doorsturen-doorsturen-stop

Neema Iyer creëerde Choose Your Own Fake News en is oprichtster van Pollicy in Oeganda. Foto gebruikt met toestemming.

In Seizoen 2, aflevering 3 van Terms and Conditions, een nieuwe podcast over digitale rechten in Afrika, spreekt Neema Iyer met digitale rechtenactivist Berhane Taye. Gespreksonderwerp is de geschiedenis van online desinformatie in Afrika op het snijvlak van bots, trollen en meer.

Iyer en Taye praten over de in potentie gevaarlijke gevolgen van het schijnbaar simpel delen of doorsturen van een bericht.

Het internet is vergeven van bots [nl], computerprogramma's die op een autonome manier taken kunnen uitvoeren die anders door mensen worden uitgevoerd. Iyer schat dat tot de helft van alle online activiteiten worden uitgevoerd door bots die zijn ontworpen om online meningen te beïnvloeden en vorm te geven. Trollen (echte mensen) verstoren, vallen ook aan, treiteren en beledigen met opzet. Deepfakes zijn op basis van kunstmatige intelligentie gemaakte video’s waarbij vaak fictie niet van werkelijkheid is te onderscheiden.

‘Deze mix van online onruststokers draagt bij aan de desinformatie die uiteindelijk chaos en verdeeldheid veroorzaakt en gemeenschappen polariseert,’ zei Iyer.

Om de zaak nog ingewikkelder te maken: internetgebruikers veroorzaken en versterken ongewild en zonder het te beseffen onjuiste informatie, schrijft Kate Starbird in Nature, een gerenommeerd Brits natuurwetenschappelijk tijdschrift.

‘Mobiele telefoons en sms-berichten werden lange tijd gebruikt als middel voor het organiseren van volksgerichten en destabiliseren van gemeenschappen. Pas met de komst van WhatsApp en andere platforms kon fake news zich zo snel en exponentieel verspreiden, met slechts één klik op een knop,’ vervolgde Iyer.

Iyer vertelt over lynchpartijen in India, veroorzaakt door WhatsApp-geruchten over ontvoeringen van kinderen en over het sektarische geweld in Nigeria dat uitbrak nadat op WhatsApp beelden waren gedeeld waarop het vermeende geweld van islamitische Fulani herders tegen christelijke boeren was te zien.

In april 2020, op het hoogtepunt van de pandemie, ondernam WhatsApp eindelijk actie om de verspreiding van desinformatie tegen te gaan. Als een gedeeld bericht vijf keer is doorgestuurd kan de ontvanger dat bericht voortaan nog maar naar één gebruiker per keer doorsturen. ‘De beperking wordt opgelegd om de snelheid te verminderen waarmee informatie door WhatsApp stroomt. Waarheid en fictie hebben zo een evenwichtiger fundament,’ aldus de Amerikaanse technologienieuwswebsite The Verge.

Hoe signaleer je desinformatie: screenshot uit Choose Your Own Fake News, een online game ontworpen door Pollicy in Oeganda.

Wel of niet strafbaar stellen?

Mensen wenden zich vaak tot sociale media om hiaten op te vullen die zijn achtergelaten door de reguliere media. Maar met de democratisering van sociale media kan iedereen content produceren – met zeer weinig richtlijnen voor monitoring, doorlichting of feitenonderzoek (fact checking).

In Oost-Afrika hebben regeringen een reeks beleidsmaatregelen en wetten opgesteld om nepnieuws en haatspraak onder controle te houden – maar uiteindelijk worden ze de grondslag voor het bestraffen van oppositie of dissidente stemmen.

In maart 2020 legde de regering in Zuid-Afrika een straf op voor het delen van covid-19-informatie “bedoeld om burgers te misleiden of de reactie van de regering op de pandemie” krachtens de Disaster Management Act van 2002. Volgens het Committee to Protect Journalists (CPJ) kunnen overtreders van deze wet boetes, gevangenisstraf of beide krijgen.

Het CPJ waarschuwde dat ‘we ons op een hellend vlak begeven als er wetten worden aangenomen die de nadruk leggen op het strafbaar stellen van desinformatie boven het informeren van het publiek en het aanmoedigen van feitencontrole.’

In Nigeria heeft desinformatie wantrouwen gewekt bij instellingen die ‘idealiter tijdens een pandemie een baken van licht en hoop moeten zijn’, zei ‘Gbenga Sesan, uitvoerend directeur van het Paradigm Initiative in Nigeria, die zich bij Iyer en Taye heeft aangesloten op Terms and Conditions.

‘Er is veel informatie die niet in handen zou mogen komen van kwetsbare mensen’, zegt Sesan, met verwijzing naar de stortvloed aan video's, berichten en internetmemes die worden gedeeld om nep kuren tegen covid-19 te promoten.

Maar het wetsvoorstel inzake bescherming tegen online onwaarheden en manipulatie van sociale media (Protection from Internet Falsehood and Manipulation Bill) bekend als het ‘wetsvoorstel sociale media’ (Social Media Bill) – is jammerlijk ontoereikend en gevaarlijk vaag om ook maar iets aan het probleem te kunnen doen.

De waarheid als een lopend vuurtje

Onderzoek toont aan dat het erg moeilijk is om je denkrichting te veranderen als een gedachte zich eenmaal in je hoofd heeft gezet. En laten we eerlijk zijn – de gemiddelde internetgebruiker leest vaak alleen de nieuwskoppen.

‘Met AI-technologie kan worden geprobeerd om nepnieuws of haatspraak te onderscheppen. Deze methode is echter vaak onnauwkeurig en “ziet” geen nuances in termen van taal en culturele context’, legde Iyer uit.

‘In het laatste Transparency Report van Facebook van 2020 claimde het bedrijf bijvoorbeeld dat het in de eerste vier maanden van dit jaar 9,6 miljoen stukjes inhoud heeft verwijderd die hatelijk waren of als hatelijk werden beschouwd,’ zei Iyer. Maar ze waarschuwde voor het waarschijnlijke percentage fout-positieven.

Contentmoderators hebben een enorme macht om alles te verwijderen dat als nep of hatelijk wordt beschouwd. Facebook neemt echter niet voldoende mensen in dienst om met meerdere talen en culturele contexten om te kunnen gaan. Ook weten veel gebruikers niet dat ze inhoud kunnen melden.

De macht van factcheckers reikt niet zover dat ze meningen kunnen beïnvloeden zodra nepnieuws zich heeft verspreid. Alleen al in de Verenigde Staten staan er honderd campagnes tegenover één factchecker. Factchecking is ook sterk afhankelijk van de wetten van een land met betrekking tot transparantie, data en vrijheid van informatie. In Tanzania bijvoorbeeld heeft de overheid factchecking in beginsel verboden en volhardt in haar mening dat haar statistieken de absolute waarheid zijn.

Hoe ontmoedigen we de verspreiding van misinformatie? Iyer dringt erop aan om nepnieuws te verstoren voordat je het verspreid. Laat in plaats daarvan de waarheid viraal gaan.