Een jongetje en zijn familie in een van de drie tenten van UNICEF in Rumichaca, Equador, aan de Colombiaanse zijde van de grens met Venezuela. Foto: Unicef Ecuador/Flickr, onder CC-licentie.

Lees Global Voices’ special over de wereldwijde impact van het COVID-19-virus.

Er is al veel gesproken over de Venezolaanse migrantencrisis en het toenemend aantal Venezolanen dat te voet het land ontvlucht [es – alle links tenzij anders aangegeven], maar we weten nog weinig van de situatie van inheemse migranten, waarvan het grootste deel behoort de inheemse volkeren van de Wayúu, Warao, Yukpa en Pemón.

In Venezuela zijn door de zogenoemde complexe humanitaire noodsituatie sinds 2015 meer dan 4.7 miljoen Venezolanen uit hun land verdreven. De gedwongen migratie wordt door het Hoge Commissariaat van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen (UNHCR) de grootste exodus van deze regio uit de recente geschiedenis genoemd.

Alsof dat nog niet genoeg is, zijn vanwege de COVID-19-pandemie de grenzen tussen Venezuela, Brazilië en Colombia vanaf half maart gesloten, wat de situatie van inheemse migranten nog verslechtert. Omdat ze grensposten zoals die van Cúcuta in Colombia niet kunnen passeren op zoek naar medicijnen, voedsel en andere eerste levensbehoeften, is het gebruik van sluipwegen en illegale grensoverschrijdingen – wat nog meer gevaren met zich meebrengt – toegenomen.

Hoewel van deze miljoenen migranten de inheemse vrouwen slechts een klein percentage uitmaakt, waarschuwt de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) [en] dat ze behoren tot een van de meest kwetsbare groepen, omdat ze tegelijk inheems, migrant en vrouw zijn.

Volgens het Colombiaans ministerie van Volksgezondheid is op de grens tussen Colombia en Venezuela bij twee inheemse leden van het Yukpa-volk het COVID-19-virus gediagnosticeerd. Volgens een verslag van de lokale krant LaFm zijn ten noorden van Santander bijna 174 inwoners van de regio – waaronder zwangere inheemse vrouwen en kinderen – als preventieve maatregel in quarantaine geplaatst.

Ook al zeggen de Colombiaanse autoriteiten actief te zoeken naar patiënten met symptomen van de ziekte om verspreiding van het virus te voorkomen, zien ze zich geconfronteerd met moeilijkheden. De totaal verarmde Yukpa, die zich in ongeveer vijftien steden van Colombia ophouden, zijn een semi-nomadisch volk, waardoor een effectieve quarantaine wordt bemoeilijkt.

Inheemse migranten zijn gedwongen hun voorouderlijke gebieden in Venezuela te verlaten door honger, ziekten, geweld en bedreigingen in verband met de exploitatie van hun leefgebied en hulpbronnen, volgens onderzoek van de UNHCR en het Venezolaanse educatie- en actieprogramma voor de Mensenrechten (Provea).

Eligio Tejerina, leider van het inheemse Warao-volk, dat nu in Boa Vista verblijft, vertelde aan de UNHCR:

Decidimos venir a Brasil porque nuestros hijos estaban muriendo de hambre. Ellos lloraban por el hambre. Solo comían una vez al día, por la noche. Únicamente una pequeña porción.

We besloten naar Brazilië te gaan, omdat onze kinderen honger leden. Ze huilden van de honger. Ze aten slechts één keer per dag, ‘s avonds. En dan nog maar een heel klein beetje.

Volgens de Mensenrechtencommissie van Guajira heeft de massale migratie van inheemse bevolkingsgroepen geleid tot het uiteenvallen van families en gemeenschappen. Het veroorzaakt een gevoel van leegte en eenzaamheid dat moeilijk te accepteren is gezien de collectieve organisatie die kenmerkend is voor deze gemeenschappen.

Johanna Reina, medewerker van UNCHR in Colombia zegt:

Se enfrentan a desafíos de pérdida de identidad, incluyendo su idioma, y un dramático deterioro de sus estructuras organizacionales.

Ze worden geconfronteerd met het verlies van hun identiteit, waaronder hun taal, en een dramatische verslechtering van hun organisatiestructuren.

Andere belemmeringen die volgens de UNHCR moeten worden overwonnen, zijn de taalbarrières – veel inheemse vrouwen spreken alleen hun moedertaal en zijn afhankelijk van tweetalige inheemse mannen om te communiceren – en het gebrek aan identiteitsdocumenten, waardoor ze geen toegang hebben tot openbare centra voor maatschappelijk welzijn.

De weg van de inheemse vrouwen

Volgens de Federación Fraternidad Humanitaria Internacional, worden migrantenvrouwen tijdens hun reis onderworpen aan belemmeringen, diefstal en misbruik door autoriteiten en gewapende groepen. Als ze aankomen in de grenssteden van Colombia en Brazilië zijn ze angstig, vermoeid, hongerig en wanhopig op zoek naar hulp. Bij aankomst vertellen ze dat ze in Venezuela tragedies moesten doorstaan zoals het verlies van hun kinderen omdat ze geen toegang tot zorg hadden en geen hygiëneproducten en levensmiddelen voor de eerste levensbehoeften konden vinden, volgens een rapport van de IOM.

Tientallen vrouwen hebben kleine kinderen bij zich of zijn zwanger, een situatie die hun kwetsbaarheid nog versterkt. Human Rights Watch meldt dat de migranten tijdens hun lange tocht van minimaal dertien dagen gemiddeld zestien uur per dag hebben gelopen.

‘s Nachts komen moeders en kinderen bij elkaar in een van de tenten van UNICEF in Rumichaca, Equador, aan de Colombiaanse zijde van de grens. Foto: Unicef Ecuador/Flickr, onder CC-licentie.

Ook als de inheemse vrouwen hun bestemming hebben bereikt is het gevaar nog niet geweken. IOM en Provea maakten melding van bezorgdheid en ongemak van sommige autoriteiten en de gastbevolking over de aanwezigheid van inheemse Venezolanen, waardoor er brandhaarden van vreemdelingenhaat en geweld ontstonden.

De twee organisaties waarschuwen ook dat inheemse migranten het slachtoffer zijn van armoede, uitbuiting op het werk en worden bedreigd met terugkeer naar Venezuela waarbij de wettelijke normen niet worden gerespecteerd. Omdat ze tot een etnische en taalkundige minderheid behoren, lopen ze een groter risico te worden onderworpen aan prostitutie en kindermisbruik, en gezien de nabijheid van opvangcentra aan netwerken van mensensmokkel.

Daarbij komen de moeilijkheden van voor de migratiecrisis. Historisch gezien is in de gastlanden de relatie met inheemse volkeren complex, vooral vanwege aanhoudende stereotypen, waarvan de oorsprong teruggaat tot systematisch assimilatiebeleid, aldus de IOM.

De VN-Mensenrechtenraad beveelt daarom aan [en] dat autoriteiten vreemdelingenhaat en racisme tegen migrantenvrouwen bestraffen en een aanpak van gendergelijkheid bevorderen. De IOM stelt voor om bij de aandacht die aan inheemse migrantenvrouwen wordt geschonken, rekening te houden met hun situatie als etnische, taalkundige en seksuele minderheid.

De inheemse volken genieten fundamentele rechten zoals het recht op een leven zonder discriminatie en geweld, en het recht op vrij verkeer en hulp.

Ze genieten bovendien specifieke rechten die verband houden met hun binationale (bijvoorbeeld de Venezolaanse en Colombiaanse) inheemse identiteit, zoals het recht op gelijke behandeling, het recht op non-assimilatie en het recht op land en op autonomie.

Ondanks de moeilijkheden, vertelden inheemse migranten in 2018 aan UNHCR dat hun situatie in Brazilië en Colombia beter is dan voorheen in Venezuela, omdat ze dankzij de coördinatie tussen overheden en instanties in hun basisbehoeften kunnen voorzien. Meer dan 100.000 inheemse families in Colombia zullen echter met nieuwe gevaren worden geconfronteerd in het licht van de COVID-19-pandemie.