- Global Voices in het Nederlands - https://nl.globalvoices.org -

Waarom beweegt Midden-Europa in de richting van een illiberale democratie? Interview met de Tsjechische schrijfster Radka Denemarková

Categorieën: Oost- & Midden-Europa, Tsjechië, Burgermedia, Censorship, Geschiedenis, Literatuur, Mensenrechten, Vrijheid van meningsuiting

Radka Denemarková in Graz in Oostenrijk, 2019. Foto: Namensvermerk/Stadt Graz/Foto Fischer vrij van auteursrechten.

Radka Denemarková is een fenomeen in de huidige Tsjechische literatuur. Ze is de enige schrijfster die de meest prestigieuze prijs voor Tsjechische literatuur, de Magnesia Litera Prize  [1][en], viermaal heeft gewonnen, in verschillende categorieën (fictie, non-fictie, vertalingen en Boek van het Jaar). Door de vele vertalingen van haar romans en internationale prijzen [2] [en] is haar lezerspubliek nog groter geworden. Peníze od Hitlera [en] [3](Geld van Hitler) is misschien wel haar meest bekende roman. Het vertelt de geschiedenis van een Joodse overlever van de holocaust die na de Tweede Wereldoorlog naar Tsjecho-Slowakije terugkeert en wier meest elementaire basisrechten haar worden ontzegd.

Denemarková groeide op in communistisch Tsjecho-Slowakije en was tijdens haar jeugd getuige van de val van het communisme en de Berlijnse Muur. Deze gebeurtenissen hebben zowel haar schrijverschap [4][en] als haar maatschappelijk engagement gevormd als haar betrokkenheid om op te komen voor de democratie in haar eigen regio en in China [5]. Tijdens de dertigste verjaardag van de Fluwelen Revolutie [6] [nl] in de republiek Tsjecho-Slowakije (1989), interviewde Global Voices de schrijfster Denemarková over haar ervaringen als toeschouwer van de veranderingen in Midden-Europa en haar zorgen en hoop voor de politieke toekomst in dit deel van de wereld. Dit is een verkorte en geredigeerde versie van het interview.

Filip Noubel: De Berlijnse Muur viel dertig jaar geleden en de dingen zijn drastisch veranderd in Praag en Berlijn. Je woonde toen in communistisch Tsjecho-Slowakije en was net begonnen met je studie aan de Charles universiteit. Hoe beleefde je destijds de demonstraties en de val van de regering? Wat waren je grootste verwachtingen en wat je grootste angsten?

Radka Denemarková Obrovská naděje, že zažiji svobodu. Obava z brutality moci, ale obecně z lidské povahy. Pro mě jsou přelomové tři zážitky. Palachův týden v lednu 1989, kdy lidé vzpomínali na Václavském náměstí výročí upálení studentka Jana Palacha. Byla to tichá setkání, rozehnaná vodními děly. V říjnu moje východoněmecká kamarádka utíkala přes pražské západoněmecké velvyslanectví do svobodného Německa s dalšími tisíci Němci… Pád berlínské zdi byl šťastný okamžik. Třetím zážitkem bylo přespávání na Karlově univerzitě, solidarita. Bohumil Hrabal přinesl v batůžku sto tisíc korun, což byly tehdy velké peníze. Daroval je studentům. Měla jsem radost kvůli tátovi, že se svobody dožil. Založil školní knihovnu, v roce 1969 zachránil spoustu zakázaných knih, které jsme měli doma ve sklepě a půjčoval je nejbližším přátelům. Tyto knihy tehdy znamenaly vězení.

Mojí obrovskou nadějí bylo, že ze Západu přijmeme demokratické hodnoty. U nás se udělala za minulostí tlustá čára. Ale bylo obrovskou chybou neoznačit hned viníky a oběti. My jsme po roce 1989 převzali ze Západu jen konzumní podobu společnosti, nikoliv demokratické způsoby života na všech úrovních. 

Radka Denemarková Mijn grootste hoop was om vrijheid te ervaren. Mijn grootste angst was om het geweld van de macht te ervaren, en in het algemeen, van de menselijke natuur. Ik herinner me drie belangrijke momenten. De week van Palach in januari 1989, toen de mensen op het belangrijkste plein van Praag, het Wenceclausplein  [7][nl], bijeenkwamen om de dood te gedenken van de student Jan Palach [8] [nl] die zichzelf in brand had gestoken. Het was een stille bijeenkomst die uiteen werd gedreven door waterkanonnen. In oktober vluchtte mijn Oost-Europese vriend via de West-Duitse ambassade in Praag, samen met duizenden andere Oost-Europeanen  [9][nl], naar het vrije Duitsland. De val van de Berlijnse Muur was een gelukkig moment. Het derde moment was toen we op de Charles universiteit sliepen en het gevoel van solidariteit beleefden. De schrijver Bohumil Hrabal [10] [nl] had in een rugzak 100.000 Tsjechoslowaakse kronen, dat was in die dagen heel veel geld, en gaf het aan de studenten. Ik was blij voor mijn vader, omdat hij de vrijheid nog heeft meegemaakt. In 1969 na de inval van het Warschaupact in Tsjecho-Slowakije  [11][nl] had hij heel veel verboden boeken gered, die we thuis in de kelder bewaarden en aan onze beste vrienden uitleenden. Het in bezit hebben van die boeken was in die tijd genoeg reden om de gevangenis in te gaan.

Mijn grootste hoop was dat we de Westerse democratische waarden zouden aannemen. Maar we hebben een dikke streep achter het verleden getrokken. Het was een grote misvatting om niet onmiddellijk slachtoffers en daders aan te wijzen. Na 1989 hebben we van het Westen een consumptiemaatschappij overgenomen en niet een democratische levensstijl.

FN: Het jaar 2020 markeert de dertigste verjaardag van belangrijke omwentelingen: Oost- en West-Duitsland zijn verenigd  [12][nl], Tsjecho-Slowakije bestaat niet meer en de hele regio maakt nu deel uit van de Europese Unie. Het heeft er de schijn van dat de democratie heeft gewonnen, maar recente politieke gebeurtenissen lijken te duiden op een nieuwe weg naar een illiberale democratie. Hoe heeft dat kunnen gebeuren?

RD Česká společnost je nemocná. A co je horší, odmítá se léčit. Zdrojem této atmosféry je neustálý pocit, že jsme jen jakýsi nárazník mezi Západem a Východem. Totalitní slovní zásoba se vrací nenápadně a je to nemírně nebezpečné. Jazyk odráží myšlení. Když mizí demokracie, tak ne ze dne na den, ale centimetr po centimetr. Musíme udržet pozice, které jsme dosáhli a bojovat za svobodu. To dnes vyžaduje hodně síly. 

Země východní Evropy jsou frustrované. Oběti a viníci se slili. U nás jsou u moci lidé, kteří zbohatli v divokém kapitalismu devadesátých let, bývalí spolupracovníci Státní bezpečnosti jako premiér, představitelé komunistické moci, arogantní oligarchové. V Polsku navíc velkou roli hraje konzervativní katolická církev. Všichni představitelé moci si berou jako vzor Viktora Orbána. Toho napodobují. A on napodobuje Putina. Jsme stále mentálně satelitními státy Ruska.

Máme ve východní Evropě naštěstí i pozitivní odkaz. V duchu masarykovského a havlovského humanismu. Odkaz ideového prostředí masarykovského humanismu pro mě dnes znamená: sociální cit. Odkaz ideového prostředí havlovského humanismu pro mě dnes znamená: nalézt v sobě opět hlubší odpovědnost za svět, vystupovat proti všem skrytým i otevřeným tlakům a manipulacím, aby lidský život nebyl zredukován na stereotyp výroby a konzumu. Řečeno s Masarykem, závisí-li na něčem náš národní osud, pak především na tom, jak dostojíme svým úkolům lidským.

RD: De Tsjechische samenleving is ziek. En het ergste is dat het weigert om zich te laten genezen. De oorzaak van deze gemoedstoestand is het eeuwige gevoel dat we slechts een bufferzone tussen Oost en West zijn. Het vocabulaire van het totalitarisme is ongemerkt weer in de mode geraakt. Taal weerspiegelt de huidige manier van denken. Als de democratie verdwijnt, gebeurt dat niet dag na dag, maar centimeter voor centimeter. We moeten de posities behouden die we hebben ingenomen en vechten voor vrijheid. Dat vereist op dit moment heel veel inspanningen.

Oost-Europese landen zijn gefrustreerd. Slachtoffers en daders zijn een en dezelfde geworden. De machthebbers zijn degenen die rijk zijn geworden in de jaren waarin het wilde kapitalisme hoogtij vierde, in de jaren negentig, voormalige agenten van de Tsjechoslowaakse veiligheidsdienst  [13][nl], zoals onze huidige premier [14] [nl], mensen die de voormalige communistische macht vertegenwoordigden, arrogante oligarchieën. In Polen speelt de conservatieve katholieke kerk ook een grote rol. Alle politieke leiders nemen de Hongaarse politicus Viktor Orbán [15] [nl] als voorbeeld, en volgen zijn voorbeeld, terwijl hij op zijn beurt Poetin imiteert. Mentaal zijn we nog steeds satellietstaten van Rusland.

Gelukkig hebben we ook nog positieve modellen in Oost-Europa, zoals het humanisme van Tomáš Masaryk [16] [nl] en Václav Havel  [17][nl]. Ik refereer aan Masaryk vanwege zijn concept van maatschappelijke empathie en aan Havel vanwege de plicht van iedereen om een diepe verantwoordelijkheid te voelen voor de toestand van de wereld, om openlijke en verborgen vormen van manipulatie af te wijzen, zodat het menselijk bestaan niet wordt gereduceerd tot een productie- en consumptiemodel. Zoals Masaryk zei, hangt ons nationale lot in de eerste plaats af van ons vermogen om te voldoen aan onze menselijke verplichtingen.

‘Chybí mi Havel” [Ik mis Havel] staat met wit krijt geschreven op het plaveisel en de tekst wordt daaronder beantwoord met de kortere boodschap ”Mně taky’, wat betekent “Ik mis hem ook”. Foto genomen in het centrum van Praag op 21 augustus 2019, tijdens een demonstratie ter herinnering aan de invasie van de Sovjetroepen in Tsjecho-Slowakije. Foto: Filip Noubel, gebruikt met toestemming.

FN: Je boeken worden vaak geïnspireerd door onderwerpen die in de Tsjechische maatschappij nog steeds taboe zijn: het lot van de Joden en de Duitsers na de Tweede Wereldoorlog, geweld tegen vrouwen en China's invloed op Europese waarden. Je verdedigt ook openlijk de rechten van migranten en etnische en seksuele minderheden. Je hebt hiervoor prijzen gekregen maar kreeg ook aanvallen te verduren en werd buitengesloten door bepaalde personen uit de Tsjechische culturele wereld. Waar krijg je ondersteuning en de ruimte om openlijk te kunnen blijven spreken?  

RD: Nekompromisní svobodu slova a názoru mám už jen ve svých knihách a v západoevropských médiích. Berlusconiho syndrom, tedy koupení médií jako zdroj propagandy a „národních hodnot“, bují ve východní Evropě. I politici mé země jsou Čínou okouzleni a tvrdí, že jde o stabilizovanou a harmonickou společnost a pro nás nezbytného ekonomického partnera. Já se tam ale setkávala se vším, co si lze představit pod pojmem brutální policejní stát.

Věřím románu, ten dokáže říct pravdu. Mým tématem je odlidštění. Jsem součástí lidstva a neuznávám perspektivu „států“ a národnostních kotců a nadřazených pohlaví. Moje knihy překvapivě znamenají pro mnoho lidí očistnou katarzi. Mně jde o nápravu myšlení a podporu lidí, kteří jsou senzitivní a vzdělaní, ale nemají hlas, protože je překřičí arogantní moc. Tito lidé se musejí propojit a ukázat, že existuje paralelní způsob života.

V románech obnažuji, co tvoří dnešní mentalitu. Po roce 1945, zmizelo řádné právo pro miliony vyhnaných Němců, aby později pro další, ještě netušené statisíce rovněž mohlo zmizet. To jsou morální následky masového vysídlení,  jež se dají rozpoznat: Když je možné potrestat člověka za to, že patří k určitému národu, pak je později možné, že bude potrestán za to, že patří k určité společenské třídě nebo k určité politické straně. Budoucnost nebude hrdá na ten okamžik, kdy byl na světě zaveden pojem kolektivní viny.

RD: De enige plekken waar ik me onbelemmerd kan uitspreken en mijn mening kan uiten is in mijn boeken en in de West-Europese media. Het Berlusconi-syndroom, waarbij de media worden overgenomen om als bron van propaganda en “nationale waarden” te dienen, waart door Oost-Europa. De Tsjechische politici zijn in de ban van Beijing. Ze beweren dat China een stabiele en harmonische maatschappij vertegenwoordigt en voor de Tsjechen een onmisbare economische partner is. Mijn ervaring met China is echter dat het een gewelddadige politiestaat is.

Ik geloof in de roman omdat die de waarheid kan vertellen. Mijn hoofdthema is ontmenselijking. We behoren toe aan de menselijke soort en ik accepteer geen reducerende betogen die zijn geïnspireerd op staats-, etnische of seksistische visies. Het is opmerkelijk dat mijn boeken voor lezers vaak als een catharsis werken. Ik vind het belangrijk om mensen te ondersteunen die gevoelig zijn, die goed opgeleid zijn, maar wiens stem niet wordt gehoord vanwege de arrogantie van machthebbers die luid en duidelijk schreeuwen. Deze gevoelige mensen moeten zich verenigen en laten zien dat er een parallelle levensstijl mogelijk is.

In mijn romans schrijf ik over de huidige mentaliteit. Na 1945 regeerde er wetteloosheid voor miljoenen verdreven Duitsers [18] [nl], zodat later honderdduizenden anderen hetzelfde overkwam. Massale verdrijving heeft morele consequenties: als je een persoon kunt straffen vanwege zijn of haar etniciteit, dan is het vervolgens ook mogelijk om iedereen te straffen vanwege het toebehoren aan een specifieke sociale klasse of politieke partij. De toekomst zal geen positief beeld van deze tijd hebben waarin de wereld het idee van een collectieve verantwoordelijkheid introduceerde.

 

Betogingen op het Wenceclausplein in Praag op 21 augustus 2019 bij de herdenking van de vijftigste verjaardag van de Warschaupact-invasie in Tsjecho-Slowakije. Op het spandoek staat ‘Totalitu nechceme’ [‘Wij willen geen totalitair regime’]. Foto: Filip Noubel, gebruikt met toestemming.

FN: Je hebt het communisme meegemaakt en hebt dus een heel concreet beeld van wat een leven zonder vrijheid betekent. Maar hoe is dat voor de jongere Tsjechische generaties? Is het ook een onderwerp dat wordt behandeld door jonge Tsjechische schrijvers?

RD: Pro spisovatele ne, tomu nerozumím. Dokonce ani pro ty starší. Většina lidí se chová, jako by rok 1989 nebyl. Havel je vzorem ve světě, jeho Charta 77 probudila vznik Charty 08 v Číně, doma je vysmívaný. Charta 77 byla prvním významným aktem solidarity v komunistické éře. Představovala počátek občanského napřímení. „Partajní mládenci“ v Čechách se dnes pokoušejí o kapitalismus „se socialistickou tváří“: vítězství vyvolených, bez konkurence a mimo volnou soutěž.

Nadějí je pro mě mladá generace. V rámci východní Evropy máme studenta Mikuláše Mináře, který organizuje Milion chvilek pro demokracii a na Slovensku prezidentku Zuzanu Čaputovou, která přichází s novým politickým myšlením a chováním. Smutné je, že nejprve musel zemřít novinář a jeho snoubenka, aby se lidé na Slovensku vzpamatovali a zamysleli. 

RD: Niet voor schrijvers en ik begrijp niet waarom. Het is zelfs geen onderwerp voor schrijvers van de oudere generaties. De meeste Tsjechen doen alsof er in 1989 [het jaar van de val van het communisme] niets is gebeurd. Václav Havel [Tsjechisch schrijver, dissident en politicus, de laatste president van Tsjecho-Slowakije en de eerste van Tsjechië] is voor de wereld een referentie. Zijn Charta 77 [19] [nl] leidde tot Charta 88 [20] [en], een internet-petitie die opriep tot politieke hervorming in de Volksrepubliek China. Maar in de Tsjechische republiek drijven ze de spot met hem. Charta 77 was de eerste openlijke daad van solidariteit in de communistische tijd en vertegenwoordigde het eerste ontwaken van een maatschappelijk bewustzijn. Jonge partijkaders proberen nu een “kapitalisme met een socialistisch gezicht” te bouwen: het is de overwinning van de elites die buiten de regels van concurrentie en openbare aanbestedingen handelen.

De jongere generaties zijn voor mij een teken van hoop. In Oost-Europa hebben we Mikuláš Minář, de student die de beweging A Million Moments for Democracy [21] [en] heeft opgericht en in Slowakije de nieuwe president Zuzana Čaputová [22] [en] die een nieuwe politieke agenda heeft en zich anders gedraagt. Het is droevig dat er eerst een jonge journalist en zijn verloofde vermoord [23] [nl] moesten worden voordat de mensen in Slowakije wakker werden en serieus over hun toekomst gingen nadenken.

Radka Denemarková (links) tijdens een boekpresentatie van haar laatste roman op 15 april 2019 in de Václav Havel Library [24] in Praag. Foto: Filip Noubel gebruikt met toestemming.

FN: Wat is je grootste angst voor de toekomst van de democratie in de Tsjechische republiek en Midden-Europa?

RD: Stojíme nyní před zásadní otázkou: otevřená demokracie nebo uzavřená společnost, svoboda projevu nebo cenzura, právní stát nebo nová forma autoritářského režimu. Společnost je záhadné zvíře, se spoustou skrytých tváří a schopností. Moc dobře vím, že hlavní starostí, kterou mají všichni lidé na světě společnou, je tato: Co si počít se svým životem. Byla jsem v Číně, kde se „políbilo“ to nejhorší z kapitalismu a to nejhorší z komunismu a ekonomicky vše skvěle funguje, což všichni skrytě obdivují: ovšem bez lidských práv. V tom vidím nebezpečí pro východní Evropu.  

Vím, že politika společného lidství stojí před nejosudovějším z osudových kroků lidstva. A tady se ukazuje, že právě na takovém humanismu, o který usiluje každý v rámci prostředí, v němž žije, záleží budoucnost lidstva. Lidstvo se musí vzpamatovat, uvědomit si, že solidarita i vzhledem ke klimatickým změnám je nezbytná. Nejtěžší bude boj proti nacionalismu, malosti, omezenosti. Ale jsem optimista. Je to moje provokativní naděje, ale naděje.

RD: We staan voor een essentiële vraag: willen we een open of gesloten samenleving, vrijheid van spreken of censuur, een rechtsstaat of een nieuwe vorm van autoritarisme? Een maatschappij is een vreemd dier met heel veel verborgen gezichten en mogelijkheden. Ik weet heel goed dat de grootste zorg van iedereen op deze planeet is ‘wat te doen met dit menselijk leven?’ Ik heb China bezocht waar de ergste vorm van kapitalisme gepaard gaat met de ergste vorm van communisme. Economisch gezien werkt het allemaal perfect en iedereen koestert er een heimelijke bewondering voor, ondanks het feit dat mensenrechten er ver te zoeken zijn. Hierin zie ik het gevaar voor Oost-Europa.

Ik weet dat het politieke proces van een gedeelde menselijkheid zich nu op een kritiek punt bevindt. En het wordt duidelijk dat de toekomst van de mens afhangt van dit humanisme waar we ons allemaal voor inzetten binnen de begrenzing van onze omgeving. Mensen moeten tot bezinning komen en beseffen dat solidariteit, ook in de context van klimaatverandering, absoluut noodzakelijk is. Het moeilijkste zal zijn om nationalisme, een kortzichtig wereldbeeld en elke vorm van bekrompenheid te bestrijden. Maar ik ben een optimist. Dit is mijn hoop, een provocatieve, maar onmiskenbare hoop.