Traditionele Turkmeense kostuums. Foto (c): Abel Polese, 2014-15, gebruikt met toestemming.
Ashgabat, 4.30 uur. Een groep buitenlandse gasten heeft zich verzameld in de aankomsthal van de internationale luchthaven van de hoofdstad, nog slaperig maar opgewonden. Ze worden verwelkomd door een jongeman van een jaar of dertig. Hij rent heen en weer tussen de groep in de aankomsthal en de straat, ervoor wakend dat iedereen in de juiste auto stapt op weg naar het juiste hotel.
Dit is een gebruikelijk tafereel bij vluchthavens, maar bij nadere beschouwing zal de toevallige voorbijganger een groot verschil bemerken: de jongeman spreekt gasten uit Arabisch-sprekende landen beleefd aan in hun eigen taal, geeft anderen instructies in het Russisch, verwelkomt Turkse wetenschappers in het Turks, biedt Europese en Amerikaanse gasten zijn hulp aan in het Engels en geeft taxichauffeurs instructies in het Turkmeens. Dan arriveert een collega die de Farsi sprekende gasten in hun moedertaal aanspreekt, een van de talen uit zijn persoonlijke talenpakket.
Voor gasten zorgen is geen gemakkelijke taak, vooral als ze met tientallen tegelijk arriveren. Maar onze Turkmeense vrienden weten precies wie ze in welke taal moet aanspreken. Wanneer ze een nieuwe gast ontmoeten, onthouden ze meteen in welke taal ze met hem of haar moeten spreken.
Later op de dag worden geïnteresseerde gasten waarschijnlijk opnieuw verrast, als ze ontdekken dat het tafereel op het vliegveld niet op zichzelf stond. Onder de Turkmeense opgeleide klasse is meertaligheid een gemeenschappelijk kenmerk. Op een manier die lijkt te herinneren aan een ander tijdperk, toen diplomatie werd uitgevoerd door meertalige personen die naar de beste universiteiten in de regio waren gestuurd, spreken veel Turkmenen verschillende talen – en niet noodzakelijkerwijs de taal die het gemakkelijkst lijkt.
In een relatief gesloten land als Turkmenistan, waarvoor alle buitenlanders een visum nodig hebben om het te kunnen bezoeken, is het misschien een nog onverwachter tafereel. Wat kan deze nieuwe meertaligheid ons leren over hoe de Turkmeense elite denkt over de plek die Turkmenistan in de wereld inneemt? En wat kunnen ze de wereld vertellen met hun nieuwe taalvaardigheden?
De wortels van de Turkmeense meertaligheid
Desgevraagd, maken Turkmenen er geen geheim van hoe en waarom ze andere talen moesten leren. Dat begon vermoedelijk al in de jaren negentig van de vorige eeuw toen, in onzekere tijden, een aantal opgeleide Turkmenen verder keek dan Moskou en de landen in het voormalige Sovjetgebied om hun universitaire opleiding voort te zetten.
Sommigen gingen naar Caïro. Universiteiten in Egypte lieten iedereen toe die zich aanmeldde en collegegelden waren laag of werden niet geheven. Het enige obstakel was het invullen van het in het Arabisch opgestelde aanmeldingsformulier. Maar onze vindingrijke Turkmenen vonden dan wel iemand die ze kon helpen en zouden, na aankomst, de taal al spoedig oppikken.
(Dit is, in feite, het principe achter alle universitaire uitwisselingsprogramma's). Het verschil is dat in het geval van de Turkmenen, de leerervaring uit een particulier initiatief voortkwam, in plaats van door een gestructureerd mechanisme).
Niet alle Turkmenen vonden Egypte gunstig of geschikt. Een ander groot onderwijscentrum was Teheran, waar sommige toekomstige afgestudeerden naartoe zouden gaan om te studeren en vanwaar ze vloeiend Farsi sprekend terugkeerden.
Turkije was, en is nog steeds, een andere belangrijke bestemming. Turkmeense burgers hebben een visum nodig om het land binnen te komen en de twee talen lijken erg veel op elkaar, en zijn tot op bepaalde hoogte wederzijds verstaanbaar. Dit heeft tot gevolg dat de landen nauwe betrekkingen onderhouden – nauwer dan Turkmenistan onderhoudt met sommige van zijn voormalige buren uit de Sovjet-Unie. Ter vergelijking: er zijn dagelijks verschillende directe vluchten tussen Istanbul en de Turkmeense hoofdstad Ashgabat en geen enkele directe vlucht tussen Ashgabat en de veel dichterbij gelegen hoofdstad van Tadzjikistan, Dusjanbe.
De Turkse taal geniet ook een speciale status in Turkmenistan, waar kennis van de “Ottomaanse taal” als normaal wordt beschouwd onder de opgeleide klasse. Turkse televisiekanalen zenden uit in Turkmenistan. Zowel de Turkse regering als Turkse actoren uit de privésector zijn in het land actief via het TIKA (Turkish Development State Agency) en bouwondernemingen. Het grootste winkelcentrum van Asghabat is gebouwd door een Turks bedrijf en heeft een hele verdieping gewijd aan de verkoop van Turkse producten en er is Turks sprekend personeel om de Turkse expat-gemeenschap van Ashgabat te bedienen.
Ik heb Turkmenen nooit gevraagd hoe ze Russisch hebben geleerd. De vraag lijkt te naïef om te stellen in een voormalig land van de Sovjet-Unie, zelfs al is de Russische taal in veel levenssferen al lang uitgevaagd. Het belangrijkste nieuwsblad van het land, de Neytralny Turkmenistan, brengt nog steeds een Russische editie uit. Bovendien – en dit is een algemeen geldende regel – moet een land met beperkte bronnen een aantal zaken importeren, inclusief opleiding. Een aantal Turkmenen wordt nog steeds opgeleid aan instituten waar in het Russisch wordt gedoceerd, zowel in Rusland, Oekraïne of andere voormalige hoofdsteden van de Sovjet-Unie. Zo is er in Turkmenistan geen school voor luchtvaartpiloten, maar het land heeft nog steeds piloten nodig, die meestal worden getraind in de Oekraïne.
Evenals het Turks, wordt het Russisch ook vaak geleerd via recreatieve activiteiten. Het aantal illegale films dat in Rusland wordt geproduceerd zou voldoende moeten zijn om het leren van de Russische taal te rechtvaardigen. Ook satelliettelevisie is in Turkmenistan beschikbaar, en de meest toegankelijke taal, samen met het Turks, is nog steeds het Russisch.
Hoewel Russisch niet langer een officiële taal is en niet wordt gebruikt voor officiële communicatiemiddelen, en het Cyrillische alfabet is vervangen door Latijn (met speciale letters om Turkmeense klanken weer te geven), heeft de volledige transitie naar Turkmeens nog niet plaatsgevonden. Eenvoudige bordjes zoals “pas geverfd” of “verboden te wandelen” in een park of bij een bouwplaats worden meestal in het Turkmeens geschreven, maar gaan niet zelden vergezeld door een inofficiële Russische vertaling. De meest voor de hand liggende verklaring hiervoor is dat sommige Turkmenen door het nieuwe alfabet het bordje over het hoofd zien. Degenen die het moeilijk vinden om gelatiniseerd Turkmeens te lezen kunnen dan in ieder geval de Russische tekst lezen.
Nieuwe kansen en uitdagingen hebben de Turkmeense elites er echter toe aangezet om hun toevlucht te nemen tot andere kanalen. Ze onderhouden nauwe relaties met andere landen buiten de Sovjet-Unie die weinig politieke banden hebben met Turkmenistan.
Als bijvoorbeeld de officiële presidentiële vertaler een aantal jaren in Iran, Turkije of Egypte heeft doorgebracht, is hij of zij in staat om culturele concepten te vertalen en attitudes van buitenlandse diplomaten genuanceerd weer te geven. Mocht de president zich er nog niet van bewust zijn, dan kan een presidentiële vertaler hem wijzen op de rol die dat land speelt in het leven van Turkmenistan en zijn elites. Dat zou een positief licht kunnen werpen op de relatie en mogelijk leiden tot betere economische of politieke relaties. Turkmeense elites – vooral degenen die in het buitenland zijn opgeleid en dus een (zij het beperkt) agentschap hebben – kunnen invloed uitoefenen op de besluitvorming van het land.
In welke mate is niet precies bekend, maar een kritische analyse van internationale betrekkingen in het academische boek Social Theory of International Politics [1]van Alexander Wendt heeft de invloed van persoonlijke relaties, opvattingen en andere individuele en subjectieve elementen in politieke besluiten algemeen erkend. Door betrekkingen met landen anders dan Rusland (en het Westen) putten Turkmenen inspiratie uit diverse consumptiemodellen, technologieën, politieke ideeën en businessmodellen. Deze worden geïmporteerd en vervolgens verder uitgewerkt en ingebed in de nationale ideologie. Sinds de onafhankelijkheid heeft Turkmenistan een aantal mythen en tradities ontdekt, herontdekt of uitgevonden die door andere landen zijn geïnspireerd.
Een aantal mythen, verhalen en tradities hebben de Sovjetperiode overleefd. De complexiteit van post-moderne rituelen, Turkmeense folk-popsongs en tradities zijn echter ook gedeeltelijk geïmporteerd.
Duidelijk is dat Rusland voor Turkmenistan niet noodzakelijkerwijs de belangrijkste inspiratiebron is. Een aantal andere landen, wier belang misschien is onderschat, heeft niet alleen aan de vorming van Turkmeense elites bijgedragen, maar mogelijk ook – indirect – aan het vormgeven van het officiële narratief van Turkmenistan, de Turkmeense politieke attitudes en zijn positie in de internationale politieke arena.