Tekening van Adolfo Alba voor het tijdschrift Revista Rascacielos (nummer 13, 2019). Afbeelding met toestemming gebruikt.

Chola's zijn de inheemse vrouwen uit het Andesgebied van Bolivia, gekenmerkt door twee lange vlechten in het haar, een bolhoedje, een kleed (een zogenaamde aguayo [en], een kleurrijk, wollen kleed waar ze van alles in op hun rug dragen) en een rok van talrijke plooien en onderrokken.

Wat is de plaats van de chola in Bolivia? Hoe worden ze in de media gepresenteerd? Hoe spreekt de academische wereld over ze? Doen ze mee aan modeshows? En hoe zit het met de typische, elektronische muziekfeesten? Welke politieke posities zijn beschikbaar voor deze vrouwen sinds Bolivia haar eerste inheemse president koos, nu alweer 10 jaar geleden?

De Boliviaanse, feministische chola Yolanda Mamani geeft antwoord op al deze vragen: “chola zijn is in’. Eind 2015 begon ze te bloggen en in 2019 volgde er een spin-off in de vorm van het YouTube kanaal genaamd “Chola Bocona” [es], oftewel schreeuwerige chola in het Spaans. In de video's die ze post op dit kanaal analyseert Yolanda, als een soort basisschooljuf, met een feministische, chirurgische nauwkeurigheid, de rol van chola's in de Boliviaanse samenleving.

Na precies 1:00 minuut zegt Yolanda in haar eerste YouTube video [es]:

Cuando yo peleaba por mis derechos, mis empleadores me decían: “¿Por qué eres una bocona? ¿Por qué eres una imilla bocona? ¿Por qué no te callas cuando yo hablo? Yo te pago, tú tienes que escuchar, no puedes decir nada”. Por eso decidí reivindicar esa palabra. Sí, soy chola bocona. De no ser bocona, no estaría aquí contando mi historia.

Toen ik vocht voor mijn rechten, zeiden mijn werkgevers tegen mij: “Waarom ben jij zo'n herrieschopper? Waarom ben jij een schreeuwerige imilla (meisje)? Waarom houd je niet je mond als ik praat? Ik betaal jou, je moet luisteren en je mag niets zeggen”. Toen besloot ik om dat woord op te eisen. Ja, ik ben een chola bocona, een schreeuwerige chola. Als ik niet zo'n herrieschopper was, zat ik hier nu niet mijn verhaal te vertellen.

Imilla betekent “meisje” in de inheemse taal Aymara [en] en wordt wel denigrerend gebruikt. Bocona is iemand die veel praat en te veel vraagt, eist. Yolanda werd het ‘eisende meisje’ genoemd door haar werkgevers, toen zij als huishoudelijke hulp voor haar rechten streed, zoals je houden aan werkuren, traditionele kleding dragen, naar school gaan, recht hebben op sociale uitkering of naar college gaan.

‘Ze willen ons chola's behandelen als ornamenten’

In de video vertelt Yolanda hoe het imago van de chola populair werd, terwijl haar levensfilosofie in diskrediet gebracht werd. Chola's zijn welkom om deel te nemen aan de politiek, maar hun mening of projecten worden niet serieus genomen. Tegelijkertijd kan het imago van de chola's het imago van politici een boost geven en hun kandidatuur veiligstellen.

Ze vertelt ook hoe in de entertainmentwereld, bijvoorbeeld bij modeshows en feestjes die de fusie van electronische muziek met muziek uit de Andes promoten, de chola's als een soort folklore worden ingezet, want hun deelname is beperkt tot dansen en opsmuk. Ze vertelt hoe alles wat een chola doet naast huishoudelijk werk wordt beschouwd als nieuws, zoals wetgever zijn, overheidsambtenaar, een skateboarder of een YouTube kanaal starten, zoals zij zelf deed. Yolanda beweert ook dat de universiteit een externe en oppervlakkige kijk heeft op chola's.

Foto van Eduardo Montaño. Gebruikt met toestemming.

“Er zijn vrouwen die de rok voor het gemak dragen,” schrijft Yolanda in de post “de dames die zichzelf vermommen[es]” op haar blog [es]. Ze vraagt hen waarom ze de pollera (rok) wel dragen voor de mode of voor toegang tot openbare gebouwen en niet als veger of huishoudelijke hulp. Omdat de rok als een traditioneel kostuum wordt gebruikt, benadrukt Yolanda, is vechten voor haar de ware betekenis van het chola zijn.

Betekenis van de gebruiken van de chola's

Yolanda legt ook uit wat het voor chola's betekent om hun haren te vlechten, te ruilen en om deel te nemen aan het planten en oogsten. Ze praat over de harmonie die deze gebruiken brengen binnen de cholagemeenschap, maar ook over hoe ze worden beïnvloed door seksisme, de wens van anderen om ze te verbergen en de consumptieve visie op de ontwikkeling.

In haar blog legt ze uit dat het haren vlechten [es] een moment is voor de vrouwen om te praten en naar elkaar te kijken, de haren borstelen is een manier om de pijn weg te nemen. Omdat de vlechten heel belangrijk zijn, is het afknippen van een vrouw haar vlecht een vorm van publieke straf (bijvoorbeeld voor overspel, iets waar een man niet voor gestraft wordt).

In de blog post “Zaaien en oogsten, een ideologische ontmoeting” [es] legt ze uit dat deze activiteiten, zaaien en oogsten, een plek vertegenwoordigen binnen de gemeenschap waar de locals en migranten samen komen, en waar mannen en vrouwen op een gelijkwaardig niveau over politiek praten en het landelijke en internationale nieuws vernemen. Deze plek is niet zoals vergaderingen, waar de hiërarchie heerst en waar vrouwen worden uitgelachen als ze durven te spreken.

In een andere blog wordt uitgelegd dat ruilhandel [es] is toegestaan tussen boeren om voedsel uit te wisselen, maar tegenwoordig zijn er ook kooplieden die aan de ruilhandel deelnemen door blikvoedsel mee te nemen, van produkten die over de datum zijn. Ze bedriegen de zaak door bedorven producten aan te bieden die de gemeenschap ziek maken, en in ruil daarvoor pikken ze de beste gewassen in.

Tekening van Valentina Vilaseca voor het tijdschrift Skyscraper Magazine (nummer 13, 2019). Afbeelding gebruikt met toestemming.

Chola, feministe en journaliste

Yolanda Mamani schrijft en spreekt in de eerste persoon. Allereerst is zij een chola maar ze is ook lid van de Mujeres Creando [es] (“Vrouwen die creëren”), een feministische beweging, sociologiestudente, manager van de Chola Bocona[es] vlog en van de Ser chola está de moda [es] (“Chola zijn is in”) blog. Ze is tevens producer van Warminyatiawinkapa (in het Aymara betekent dit “Het nieuws van de vrouwen”), een radioprogramma dat iedere vrijdag wordt uitgezonden door “Radio Deseo” door Mujeres Creando in de stad La Paz.

Datzelfde radiostation zendt ook het programma “Trabajadora del hogar con orgullo y dignidad” (‘Huishoudster met trots en waardigheid’) uit, geproduceerd door Yolanda samen met twee collega's van The Home Workers’ Union (vakbond van de thuiswerkers) van Sopocachi. Samen met andere vrouwen heeft ze daarvoor een radiotraining gedaan, die werd aangeboden door Mujeres Creando.

Toen Yolanda Mamani op pad ging voor haar eerste radioprogramma, besloot ze om verslag te doen van de zogenaamde VIII Mars van de Isiboro Sécure National Park and Indigenous Territory [en] (Territorio Indígena y Parque Nacional Isiboro Sécure in het Spaans, of TIPNIS, zoals het vaak wordt aangeduid), een inheems gebied en nationaal park in het noordoosten van Bolivia, waar de controversiële bouw van een transoceanische snelweg [en] dwars door het gebied is gepland. Die ervaring heeft haar doen besluiten om sociologie te gaan studeren.

‘Zonder herrieschoppende mensen zou de wereld niet kunnen bestaan’

Yolanda Mamani, wiens moedertaal het Aymara is, leerde Spaans spreken toen ze elf jaar was en naar de hoofdstad La Paz verhuisde om bij een tante te gaan wonen. Die tante liet haar als kindermeisje werken in ruil voor kost en inwoning. Ze moest twaalf jaar lang huishoudelijk werk doen en werkte elf jaar bij de tante in huis. Ze verdiende minder dan 50 Amerikaanse Dollar per maand en had geen sociale uitkeringen. Ze eiste om naar school te mogen gaan en werd ontslagen toen ze naar de universiteit wilde. Als kind bracht haar vader haar naar school, een tocht van anderhalf uur op een ezel. Yolanda is geboren in Warisata, een plek vijftien kilometer verwijderd van de oostkust van het Titicacameer.

Yolanda's leven wordt gemarkeerd door de strijd om als chola naar school te gaan, naar de grote stad te verhuizen, Spaans te leren, huishoudelijk werker te zijn, niet op te geven de pollera te dragen, naar college te gaan, bij de vakbond aan te sluiten, actief te zijn als feministe in de politiek, naar de universiteit te gaan, radiomaker te worden en nu een feministische chola YouTuber. Wat haar volgende stap ook zal zijn, deze ‘schreeuwerige’ chola zal doorgaan met het delen van haar ervaringen en gedachten uit de eerste hand, de speelruimte van de macht te analyseren en onze inzichten te delen. Het is geen verrassing dat zij haar filmpjes beeïndigt door te zeggen: “Zonder herrieschoppende mensen zou de wereld niet kunnen bestaan”.