- Global Voices in het Nederlands - https://nl.globalvoices.org -

De herontdekking van het rijke islamitische erfgoed van Sint-Petersburg

Categorieën: Oost- & Midden-Europa, Rusland, Burgermedia, Etniciteit & ras, Fotografie, Kunst & cultuur, Literatuur, Reizen, Religie

Foto van de Moskee in Sint-Petersburg, gebouwd in 1913. Fotograaf onbekend. Foto van het Renat Bekkin archief, gebruikt met toestemming.

Sint-Petersburg, door zijn oprichter de Russische tsaar Peter de Grote [1] [nl] het ‘venster van Europa’ genoemd, wordt tot op heden de meest ‘Europese’ stad in Rusland genoemd. Als hoofdstad van tsaristisch Rusland was Sint-Petersburg echter ook de thuishaven van ontelbaar veel etnische en religieuze groepen uit verafgelegen delen van het Russische rijk.

Een van die groepen waren de Tataren, een hoofdzakelijk islamitisch Turks volk, dat tegenwoordig een van Ruslands grootste etnische bevolkingsgroepen vormt. Tataren – tezamen met andere moslims zoals Afghanen, Azeri's, Tsjetsjenen, Dagestanen  [2][nl], Perzen en Oezbeken – woonden, studeerden en werkten in de stad en speelden een belangrijke rol in de ontwikkeling van Sint-Petersburg.

In 2016 schreef historicus Renat Bekkin [3] [en] de eerste gids [4] [en] over het islamitische en Tataarse erfgoed van Sint-Petersburg. Het onderwerp ligt hem na aan het hart. Bekkin is zelf een Tataar uit de noordelijke hoofdstad van Rusland. Ik interviewde Bekkin om meer te weten over dit fascinerende maar onderbelichte aspect van de geschiedenis van Sint-Petersburg. Hieronder volgt een transcriptie van ons gesprek.

Filip Noubel: Hoe kwam u op het idee om een gids te schrijven over de – overwegend Tataarse – islamitische geschiedenis van Sint-Petersburg? 

Ренат Беккин: В детстве я рассматривал семейные фотографии, сделанные в 1910–1920-х гг., и спрашивал маму, кто на них изображен. К сожалению, она не всегда могла обшить мне какие-либо сведения об этих людях.  Я гордился тем, что мы – коренные ленинградцы. Моя прабабушка умерла в блокаду, бабушка была блокадницей, затем участником войны. Когда у меня вызревала идея книги в конце 2000-х гг., я часто встречал в СМИ и в Интернете высказывания о мусульманах в Петербурге в стиле «понаехали тут черные всякие». Как это часто бывает, такие высказывания исходили от людей, приехавших в Петербург в поисках более сытной жизни из российской глубинки, и не имевших никакого представления о том, что такое многонациональный мегаполис. Я понял, что нужна книга, которая бы показала, что мусульмане не только не гости в Петербурге, но самые настоящие хозяева, одни из первых его жителей, участвовавшие в его строительстве. Мусульманский Петербург – это не чужеродное явление для города,  это органическая часть того, что мы понимаем под петербургской культурой. 

Renat Bekkin: Mijn overgrootmoeder stierf tijdens het Beleg van Leningrad  [5][nl], mijn grootmoeder verdedigde de stad tijdens de belegering en vocht in de Tweede Wereldoorlog. Toen aan het einde van 2000 het idee om een boek te schrijven duidelijker vormen aannam, kwam ik in de media en op internet commentaren tegen over moslims in Sint-Petersburg als zijnde ‘blackfaces die de stad zijn binnengedrongen’. Zoals gewoonlijk kwamen deze commentaren van mensen die vanuit de provincie naar de stad waren gekomen op zoek naar een beter leven en geen idee hadden van deze multi-etnische megalopolis. Ik begreep dat er een boek nodig was om te laten zien dat moslims in deze stad niet slechts te gast zijn, maar eens haar meesters en een van haar vroegste bewoners waren. Ze namen deel aan de bouw van de stad. Moslims zijn voor Sint-Petersburg geen vreemd element, maar een organisch onderdeel van haar cultuur.

FN: Hoe verzamelde u zulk rijk archiefmateriaal, zoals de vele historische foto's die in het boek staan?

РБ: Изначально я думал, что мы напишем эту книгу вместе с краеведом Альмирой Тагирджановой. Она к тому времени уже несколько лет вела экскурсии по основным объектам мусульманского Петербурга. Прийти к общему знаменателю мы так и не смогли, и я стал писать книгу самостоятельно. Однако в знак благодарности за консультации Альмиры Наимовны я посчитал необходимым указать ее имя на обложке книги. Тот, кто возьмет в руки путеводитель, может подумать, что перед ним компилятивный труд. На самом деле за каждой страницей в книге стоит работа в архивах, как государственных, так и частных. И конечно работа в поле: интервью, поиск надмогильных камней, установление местоположения самих кладбищ и др. Работа над путеводителем сопровождалась целым рядом находок и открытий. Установлено местоположение ряда ныне утраченных мусульманских кладбищ в Ленинградской области.

RB: Aanvankelijk dacht ik dat ik dit boek samen zou schrijven met Almira Tagirjanova, specialiste in de lokale geschiedenis van Sint-Petersburg. Ze heeft jaren als gids gewerkt en organiseerde rondleidingen langs de belangrijkste islamitische monumenten van Sint-Petersburg. Uiteindelijk konden we het niet eens worden en heb ik het boek alleen geschreven. Ik ben haar echter dankbaar voor alle kennis die ze heeft gedeeld en acht het noodzakelijk om haar naam te noemen op het boekomslag. Je zou kunnen denken dat deze gids slechts een compilatie is, maar in feite is er voor elke pagina een enorme hoeveelheid werk verricht: het doorzoeken van staats en privé archieven en natuurlijk in het veld, via interviews en het zoeken naar graftombes en begraafplaatsen. Tijdens het schrijven van deze gids werden er een aantal ontdekkingen gedaan zoals de locatie van nu verdwenen islamitische begraafplaatsen rondom Sint-Petersburg. 

FN: In uw boek beschrijft u niet alleen monumenten, maar ook de levens van beroemde moslims die van de achttiende eeuw tot de jaren '30 van de vorige eeuw in Sint-Petersburg hebben gewoond. Personen van zeer diverse pluimage, van parlementsleden, kelners, dichters en olifantenverzorgers tot religieuze leiders. Wat is u het meest opgevallen?

De dochters van imam Khalekov (in het midden Samiya), Sint-Petersburg 1928. Fotograaf onbekend. Foto uit het Renat Bekkin archief, gebruikt met toestemming.

РБ: Например, зодчий Степан Кричинский, который был одним из трех архитекторов, строивших Соборную мечеть. Исследователь Северного Полюса Исхак Ислямов, присоединивший к России Землю Франца-Иосифа. В ресторане «Самарканд», владельцем которого был купец Рахматулла Халитов, бывал Л.Н. Толстой.  В Луна-парке, созданным на деньги другого татарского купца Хабибуллы Ялышева, любил бывать поэт Александр Блок. 

Но более всего мне запомнились встречи с живыми людьми, свидетелями эпохи. Так, например, мне посчастливилось общаться с дочерью Якуба Халекова – имам-хатиба Соборной мечети в 1921–1931 гг. Самия апа родилась в 1922 г. и конечно помнила многое из того, что происходило в 1920–1930-е гг. в мечети и вокруг нее.

Однако как я ни пытался разговорить ее, она упорно молчала. Дело в том, что отец ее был репрессирован. Чувствовалась, что она до сих пор не верит, что на дворе другое время, и можно беспрепятственно говорить о тех, кто был незаслуженно отправлен в ГУЛАГ.

RB: Zo is er bijvoorbeeld Stephan Krichinsky, een van de drie architecten van de Moskee van Sint-Petersburg. Iskhak Islyamov, een poolonderzoeker en degene die Frans Jozefland [6] [een groep van 192 vulkanische eilanden ten noordoosten van Spitsbergen] voor Rusland opeiste. De Russische schrijver Leo Tolstoy bezocht regelmatig Samarkand, een restaurant van Rakhmatulla Khalitov. Het Luna-Park, geopend met financiële steun van een andere Tataarse zakenman, Khabibulla Yalyshev, was een favoriet van de Russische dichter Aleksandr Blok [7]. 

Maar de mensen die ik me het best herinner zijn de ooggetuigen van die tijd die nog in leven zijn. Ik prijs me gelukkig dat ik de dochter van Yabub Khalekov, de imam [8] [en] van de Moskee van Sint-Petersburg van 1921 tot 1931, heb ontmoet. Samiya werd geboren in 1922 en herinnert zich daarom nog veel over gebeurtenissen in en rondom de Moskee van Sint-Petersburg in de jaren '20 en '30 van de vorige eeuw.

Maar hoe ik ook mijn best deed om haar aan het praten te krijgen, ze bleef koppig stilzwijgen. Het punt is, dat haar vader werd gedeporteerd tijdens Stalins zuiveringen  [9][en]. Ik vermoedde dat ze nog steeds niet kon geloven dat de tijden zijn veranderd en dat je nu vrijelijk kan praten over degenen die naar de straf- en werkkampen van de Goelag werden gezonden.

FN: Sint-Petersburg is een plaats waar de moslims uit het Russische rijk erkenning probeerden te krijgen van de koloniale autoriteiten door aandacht te vragen voor hun talen, religie en politiek maar ook voor hun architectuur. Zijn ze daarin geslaagd?

Tataarse jongen. Foto genomen in Sint-Petersburg, omstreeks 1905. Fotograaf onbekend. Foto van het Renat Bekkin archief, gebruikt met toestemming.

РБ: Я бы не сказал, что мусульмане все время пытались чего-то добиться. Первые последователи ислама попали в Петербург не по своей воле – это были пленные турки, привлеченные к строительству города. Есть поговорка, что Петербург построен на костях. Так вот в основание города было положено немало костей мусульман. Что касается признания, то как раз в столице империи добиться его было сложнее, чем в регионах с преимущественно мусульманским населением. С конца XVIII века мусульмане добивались разрешения на строительство мечети в Петербурге, но смогли сделать это только в начале XX столетия. Почти сто двадцать пять лет понадобилось, чтобы мусульмане смогли хоронить своих единоверцев не где придется, а в месте, специально выделенном под мусульманское кладбище.

RB: De eerste volgers van de islam kwamen niet uit eigen keuze naar Sint-Petersburg: het waren Turkse oorlogsgevangenen die naar de stad werden gebracht om deze op te bouwen. Er is een gezegde dat Sint-Petersburg is gebouwd op beenderen – en het aantal islamitische beenderen onder de stadsfunderingen is niet gering. Erkenning was moeilijker te bereiken in de keizerlijke hoofdstad in vergelijking met regio's met een aanzienlijke islamitische bevolking. Moslims hebben bijvoorbeeld sinds het einde van de achttiende eeuw geprobeerd om toestemming te krijgen voor het bouwen van een moskee in Sint-Petersburg, maar slaagden daar pas in aan het begin van de twintigste eeuw. Het duurde 125 jaar voordat de moslims van Sint-Petersburg hun doden konden begraven op een speciale islamitische begraafplaats.

FN: Wie houdt zich tegenwoordig bezig met het islamitisch erfgoed van de stad?

РБ: Этим занимаются отдельные энтузиасты. Официальные структуры, в том числе татарские, этими вопросами, к сожалению, не очень интересуются. Например, в 2019 г. в Левашовской пустоши под Петербургом был открыт памятник татарам – жертвам репрессий 1930-х гг.  Инициатива установить памятник принадлежала мне, но она бы так и осталась мечтой, если бы ее финансово не поддержал татарский меценат, коренной ленинградец Шамиль Измаилович Акбулатов. Что касается новых мигрантов – из Средней Азии, Закавказья и Северного Кавказа, – то для них тот мусульманский Петербург, который ассоциировался на протяжении трех веков истории города по преимуществу с татарами, – совершенно чуждое явление. Для них Соборная мечеть – это всего лишь место для совершения намаза, а не культурный объект, не символ национальной гордости как для татар.

RB: Een paar toegewijde personen. Officiële organisaties, inclusief Tataarse, zijn niet erg geïnteresseerd. In 2019 werd in de buitenwijken van Sint-Petersburg op de Erebegraafplaats Levashovo [10] [en] een herdenkingsmonument opgericht voor slachtoffers van de stalinistische repressie in de jaren '30 van de vorige eeuw. Het initiatief voor dit project kwam van mij, maar zonder financiële steun van Shamil Akbulatov, een andere inwoner uit Sint-Petersburg van Tataarse oorsprong, zou het nooit zijn gerealiseerd. Nieuwe migranten uit Centraal-Azië of de Kaukasus hebben geen binding met de 300-jarige islamitische en Tataarse geschiedenis van de stad. Voor hen is de Moskee gewoon een plaats om te bidden, niet een symbool van cultureel erfgoed of etnische trots zoals het voor Tataren is.

Monument voor Tataarse slachtoffers van de stalinistische repressies bij de Erebegraafplaats Levashovo in Sint-Petersburg. Foto uit het Renat Bekkin archief, gebruikt met toestemming.

FN: Hoeveel weten niet-islamitische inwoners van Sint-Petersburg over de geschiedenis van de moslims in hun stad?

Tataarse vrouw. Foto genomen in Sint-Petersburg, omstreeks 1905. Fotograaf onbekend. Foto van het Renat Bekkin archief, gebruikt met toestemming.

РБ: Можно сказать, что большая часть немусульманского населения города почти ничего не знает о мусульманском Петербурге. О самих же мусульманах господствует представление, что это были либо дворники, либо официанты. Об ученых, просветителях, врачах, меценатах, военных и других слышали совсем немногие. Не случайно в своей работе я уделял внимание не столько зданиям, сколько людям, которые в них жили и работали. 

RB: Je kunt wel zeggen dat de meerderheid niets weet van het islamitische erfgoed. De meesten denken dat islamitische inwoners van Sint-Petersburg voornamelijk bewakers op scheepswerven of kelners waren. Slechts weinigen weten dat het ook wetenschappers, docenten, doctoren, mecenassen en militairen waren. Het is geen toeval dat ik ervoor gekozen heb om in mijn boek meer aandacht aan de mensen te geven dan aan de gebouwen waarin ze hebben geleefd, gewoond en gewerkt.