Een Baskische arborglief gevonden in de omgeving van Boise, Idaho. Onderzoekers catalogiseren dit verslag van de belevingswereld van Amerikaanse immigranten, dat in bomen werd gekerfd door schaapherders vanaf 1890 tot in de jaren 80 van de vorige eeuw. Maar het catalogiseren is een race tegen de klok. Met dank aan: Boise State University Arborglyph Database

Dit artikel van Ryan Schuessler [en – alle links] verscheen oorspronkelijk op 13 september 2017 op PRI.org. Het is opnieuw gepubliceerd als onderdeel van het partnerschap van PRI en Global Voices.

John Bieter heeft zijn grootvader nooit gekend. Deze, een Baskische immigrant uit Spanje, was al overleden toen zijn kleinzoon werd geboren in de staat Idaho in het noordwesten van de VS.

Maar Bieter heeft een manier gevonden om aansluiting te vinden bij de wereld van zijn grootvader: de namen, afbeeldingen en boodschappen die in de afgelopen eeuw door Baskische schaapherders in de espenbosssen zijn gekerfd die groeien op de bergen rond Boise, de hoofdstad van Idaho.

Voor de doorsnee wandelaar zijn de inkervingen waarschijnlijk niet bijzonder. Maar voor Bieter en andere Amerikanen met een Baskische achtergrond betekenen ze veel meer. De Basken, inwoners van wat nu het Spaans-Franse grensgebied vormt aan de Atlantische kust, zijn een etnische groep waarvan de oorsprong en taal zo oud is dat niemand precies weet waar ze vandaan komen. Omdat ze in hun geboorteland lang werden vervolgd, begon aan het eind van de 19e eeuw een emigratiestroom van Basken naar de VS op gang te komen. Veel van deze Basken kregen een baan als herder in het westen van Amerika.

Tijdens die eenzame dagen in de bergen lieten deze mannen een klein deel van henzelf als inkervingen achter in de witte bast van de espen. Denk aan petrogliefen, rotstekeningen, maar dan in bomen gekerfd: “arborgliefen”. Het is niet zozeer vandalisme of het werk van verveelde mensen maar veelmeer een verslag van het vroege Baskisch Amerikaanse bewustzijn: het persoonlijke, het intieme en de angsten waar de voorvaders van een van de bekendste diaspora in het Amerikaanse westen mee te maken kregen. Ver weg van de vervolging in het fascistische Spanje verdroegen deze voorvaders zware arbeid om een nieuw bestaan voor henzelf en hun families op te bouwen. In de 20e eeuw emigreerden duizenden met een contract bij de  Western Range Association, een organisatie van veeboeren die een wervingsbureau opende in Bilbao, Spanje.

“Je krijgt [door deze arborgliefen] voor het eerst allerlei inkijkjes in wie ze waren, wat ze dachten en wat ze van elkaar vonden”, zegt Bieter, die ook geschiedenis doceert aan de openbare universteit van Boise. Bieter heeft de arborgliefen rond Idaho gecatalogiseerd. “Er moet iets veelomvattends gebeuren om deze te documenteren.”

Maar de tijd hiervoor is aan het opraken. De Baskische herders kerfden niet in rotsen maar in bomen wat betekent dat de arborgliefen er niet voor altijd zullen zijn. De bomen herstellen niet alleen na een tijd maar ook kan alles wat de boom schade toebrengt: ziekte, epidemieën en brand, zoals die huidige vuurzeeën in het westen, de arborgliefen in gevaar brengen. De oudste arborgliefen zijn al verloren gegaan. Het is steeds een race tegen de klok om de resterende inkervingen te vinden en te documenteren voordat deze ook weg zijn.

En de klok tikt nu nog sneller door de klimaatsverandering.

“We zien nu het begin wat volgens ons een nieuwe sterftegolf is”, zegt Bill Anderegg, een bioloog aan de universiteit van Utah die plotselinge espensterfte bestudeert, ook wel SAD (Sudden Aspen Decline) geheten. “Het lijkt er echt op dat het de hoge temperaturen door de klimaatsverandering zijn die de bomen de das omdoen.”

Anderegg was een van de wetenschappers die een grootschalige SAD registreerde die haar dieptepunt bereikte in 2008. Toen bezweken espenbossen in west en centraal Noord-Amerika aan een type droogte, die alleen maar vaker voor zal komen als het klimaat op onze planeet blijft veranderen. Anderegg ziet nu voor het eerst ook de bekende verschijnselen in de staat Colorado: het plotselinge verlies van het bladerdak van de boom in het korte bestek van een jaar.

“Het was opmerkelijk om te zien”,  zegt Anderegg. Een espenbos kan sterven in twee tot vijf jaar na de eerste verschijnselen “Ik zou zeggen dat het gevaar toeneemt voor espen in het westen en de belangrijkste oorzaak is dat we er relatief weinig aan doen om de klimaatsverandering te stoppen.”

Joxe Mallea-Olatxe, die hét boek schreef over Baskische arborgliefen en duizenden van hen heeft gedocumenteerd, zegt dat hij het verdwijnen van de espen persoonlijk heeft kunnen vaststellen. “Ik heb het in elk bos gezien dat ik onlangs bezocht” , schrijft hij in een e-mail.

Een studie (PDF) voorspelt dat bijna de helft van het huidige espenarsenaal in 2060 verloren zal zijn gegaan door de klimaatsverandering. En als die bomen sterven, verdwijnen ook de daarop aanwezige Baskische arbogliefen.

Links een arborglief geregistreerd in de Idaho Basque Arborglyph Database. Rechts een aantekening in deze database over de inhoud. Met dank aan: Boise State University Arborglyph Database

De meeste inkervingen zijn namen en datums. Als een herder elk seizoen op dezelfde plek terugkeerde, is de assimilatie aan de Amerikaanse cultuur misschien vastgelegd. “Lorenxo” werd “Lawrence,” of de manier waarop de datum werd geschreven, veranderde van de Europese naar de Amerikaanse schrijfwijze.

Bieter heeft inkervingen gezien van specifieke kerken, stallen of dorpen die deze herders in Europa achterlieten. Hij heeft de nok van Bilbao's voetbalclub in Spanje gezien en politieke boodschappen ter ondersteuning van Euskadi Ta Askatasuna (ETA), de Baskische afscheidingsbeweging die verantwoordelijk is voor bomaanslagen in Spanje en Frankrijk in het midden van de vorige eeuw. Hij heeft pornografie gevonden gekerfd in deze afgelegen espenbossen. De arborgliefen die Bieter vond, dateren vanaf 1890 tot in de jaren 80 van de 20e eeuw.

Het inkerven van bomen is geen traditie van de Basken in Europa, aldus Bieter. Het is iets dat in het Amerikaanse westen is ontstaan.

“Het is een ingang tot de hele belevingswereld van de immigranten die de kern vormt van de hele Amerikaanse belevingswereld”, zegt Bieter, die ongeveer tien jaar geleden zijn eerste Baskische arborglief zag toen hij met een gepensioneerde herder aan het wandelen was. “Het helpt me een idee te vormen van [mijn grootvader], hoe zijn leven is geweest. Hij is de reden dat ik hier ben in Boise, Idaho.”

De Baskische cultuur in de VS loopt zelf geen gevaar om te verdwijnen. In Boise ligt een wijk die “The Basque Block” (het Baskische blok) heet en het middelpunt is van een beweging om de Baskische taal te laten herleven. Boise State University is een van meerdere in de regio waar je een programma Baskische studies kan volgen. De gemeenschap is trots op de Amerikaans-Baskische geschiedenis en staat er regelmatig bij stil.

Maar het zijn de boodschappen, gedachten en herinneringen die deze eerste Basken in Amerika op de papierachtige witte bast van de espen achterlieten, die snel aan het verdwijnen zijn en daarmee de verhalen en gedachten van hen die een nieuw leven schiepen in het westen. Een van de arborgliefen die Bieter vond, was een boodschap die afgeeft op het eenzame, harde leven van een schaapherder die onder contract stond om aan de frontier te werken: “We zijn de nieuwe slaven van Amerika.”