De toespraak van de onderwijzeres over hoe het is om racisme te ervaren in Brazilië ging viraal. Screenshot van de video via Facebook.
Tot 28 juli 2017 had geen enkele Braziliaan gehoord van Diva Guimarães. De zevenenzeventigjarige gepensioneerde onderwijzeres, een zwarte vrouw, werd de ster van ‘s lands grootste literaire evenement toen ze, tijdens een debat over racisme in Brazilië, opstond om over haar eigen persoonlijke ervaringen te vertellen.
Na een paar minuten kreeg haar persoonlijke relaas – haar stem was krachtig, maar brak op sommige momenten – een staande ovatie op het Literair Festival van Paraty (FLIP), dat eens in de twee jaar wordt gehouden aan de kust in de Braziliaanse hoofdstad Rio de Janeiro. Na afloop zei ze:
Ontem, eu fui libertada por mim. Eu quero deixar claro que não me sinto vítima, não me sinto nenhuma miserável, apesar de tudo o que eu passei, e que ao pensarem que estavam me prejudicando, me auxiliaram com todo o sofrimento a chegar onde eu cheguei.
Gisteren, heb ik mezelf bevrijd. Ik wilde duidelijk maken dat ik me geen slachtoffer voel en ondanks alles wat ik heb meegemaakt me niet ellendig voel. Toen ze dachten dat ze me pijn deden, hielpen ze me door het lijden te komen waar ik nu ben.
Diva werd geboren in de stad Serra Morena in de staat Paraná in het zuiden van Brazilië, een stad die zo zegt ze, nu een kleine tweehonderd huizen telt. Ze vertelde dat ze als kleindochter van slaven allerlei soorten van vernedering moest ondergaan om haar kinderen een opleiding te kunnen geven. Uiteindelijk belandde Diva, toen nog een kind, in de hoofdstad Curitiba – een stad waar slechts 2,8% [1] [es – alle links tenzij anders aangegeven] van de bevolking zwart is – en werd er onderwijzeres.
In haar toespraak, die viraal ging op sociale media, vertelde dat ze op haar vijfde naar een christelijke school werd gestuurd om te studeren en te werken. Ze vertelde over het racisme dat ze daar meemaakte:
Vou contar uma história que marcou a minha vida. Eu amadureci com 6 anos. As freiras contavam a seguinte história: Jesus criou um rio e mandou todos tomar banho, se banhar na água abençoada daquele maldito rio. As pessoas que são brancas é porque eram pessoas trabalhadoras, inteligentes e chegaram nesse rio, tomaram banho, ficaram brancos. Nós, que como negros, somos preguiçosos – o que não é verdade, porque esse país vive hoje porque meus antepassados deram condição para todos – mas então, nós, como negros preguiçosos, chegamos no final, quando todos tinham tomado banho e o rio só tinha lama. Por isso, nós só temos a palma da mão clara e a sola dos pés. Porque nós só conseguimos tocar as mãos e os pés [na água]. Isso a freira explicava para contar aos brancos como nós éramos preguiçosos. Isso não é verdade, porque senão, a gente não teria sobrevivido.
Ik ga jullie een verhaal vertellen dat mijn leven heeft bepaald. Op mijn zesde werd ik volwassen. De nonnen vertelden het volgende verhaal: Jezus schiep een rivier en vroeg iedereen om zich te wassen en te baden in het gezegende water van die verdoemde rivier. Witte mensen zijn wit omdat ze hard werkende, intelligente mensen waren, en naar deze rivier kwamen om zich in het water onder te dompelen. Wij, zwarten, zijn lui – wat niet waar is, omdat dit land vandaag bestaat omdat mijn voorouders voor iedereen zorgden – maar toen wij, luie zwarten, bij de rivier aankwamen, had iedereen al gebaad en bestond de rivier alleen nog maar uit modder. Daarom zijn alleen onze handpalmen en voetzolen schoon, omdat we het water alleen met onze handpalmen en voetzolen konden aanraken. De non vertelde dit verhaal om witte mensen te laten zien hoe lui wij waren. Wat niet waar is, omdat we anders niet zouden hebben kunnen overleven.
Dit jaar, reisde Diva naar Paraty voor een ontmoeting met Conceição [2] Evaristo [2], schrijfster en activiste in de zwarte beweging, en een belangrijk persoon Brazilië. Tegen een televisieverslaggever op het festival zei Diva dat het altijd een droom van haar was geweest om aan het evenement deel te nemen, maar dat het onmogelijk was, omdat ze met haar salaris nog drie andere personen moest onderhouden. Uiteindelijk is het haar toch gelukt, uitgerekend in het jaar waarin de schrijver Lima Barreto [3], ook een kleinzoon van slaven, werd geëerd.
Op dezelfde video vertelt Diva waarom ze de microfoon had gevraagd:
O que aconteceu ontem foi da alma. Eu me levantei por impulso e disse: não vou perder essa oportunidade de falar pelos negros de hoje e, especialmente, pelos negros de ontem, que sofreram por esse país, morreram de todas as formas. Eu quero que eles reconheçam que o Brasil de hoje existe porque os negros morreram para dar qualidade de vida para os que hoje estão aqui.
Wat er gisteren gebeurde kwam recht uit mijn hart. Ik stond in een impuls op en zei dat ik deze gelegenheid niet laten wilde laten voorbijgaan om te spreken voor de zwarte mensen van vandaag en, vooral, voor de zwarte mensen van gisteren, die hebben geleden voor dit land en op alle mogelijke manieren zijn gestorven. Ik wil erkenning voor het feit dat het moderne Brazilië bestaat omdat er zwarte mensen zijn gestorven om degenen die hier vandaag aanwezig zijn kwaliteit van leven te geven.
De onderwijzeres, die een beroemdheid werd en op het festival voor talloze selfies [4] moest poseren, vroeg de jonge zwarte mensen van vandaag om te studeren en te lezen om af te rekenen met het vooroordeel van de “luie” zwarte.
Na haar toespraak (die al miljoenen keer is bekeken) vertelde ze dat ze pas geleden weer met racisme was geconfronteerd. Het incident werd doorgegeven aan het nieuwsblad Folha de São Paulo [5]. Het toont het vooroordeel dat zo kenmerkend is voor Brazilië, maar door het land nog steeds wordt ontkend:
Diva liep over het literair festivalterrein toen een kwade verkoper haar lastig viel en beval een hondendrol op te ruimen die een paar meter verderop lag. Afgezien van het feit dat ze niet de eigenaresse van de hond was, was ze ook niet de enige persoon die daar toevallig langs liep om aan te spreken. Uit alle voorbijgangers koos de man haar uit. Diva zei: “Ik weet waarom.”
Met meer dan de helft van de bevolking die zwart is, ontkent Brazilië racisme.
Een onderzoek [6] van het Braziliaans Instituut van Geografie en Statistiek (IBGE) wijst uit dat zwarte mensen 53,6% van de huidige Braziliaanse bevolking vertegenwoordigen. Toch maken ze slechts 17,2% uit van de 1% rijkste mensen van het land. In mei vroegen Afrikaanse landen met een overwegend zwarte bevolking tijdens een Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties de Braziliaanse regering om maatregelen te nemen tegen racisme in Brazilië. Volgens de BBC [7]:
Essas nações pediram providências do governo brasileiro para a redução dos homicídios contra jovens negros, garantia de liberdade religiosa, melhora ao acesso a educação de qualidade pela população afro-brasileira, proteção e garantias de direitos para mulheres negras e mais acesso a políticas de redução da pobreza e acesso a programas sociais.
Deze naties vroegen de Braziliaanse regering om maatregelen te nemen om het vermoorden van jonge zwarten te verminderen, godsdienstvrijheid te garanderen, toegang tot kwalitatief onderwijs voor de Afrikaans-Braziliaanse bevolking te verbeteren, de rechten van zwarte vrouwen te beschermen en betere toegang tot armoedebestrijdingsbeleid en maatschappelijke programma’s te faciliteren.
Tijdens hetzelfde debat dat Diva beroemd heeft gemaakt, gaf de acteur Lázaro Ramos kort voordat zij de microfoon nam, ook een verslag [8]van hoe racisme een rimpeleffect heeft op de gehele Braziliaanse maatschappij. Brazilië was het laatste land in de westerse wereld die, in 1888 [9] [en], de slavernij afschafte. “De belangrijkste vraag is wat er vandaag in Brazilië gebeurt met zwarte jongeren. Veel mensen met potentieel worden vermoord,” zei hij voordat hij een van zijn teksten voorlas:
Sim, somos racistas. Acreditemos e lutemos para não sermos. Sim, somos classistas. Aqui, quem estuda mais, ou seja, quem teve mais chance, tem direito a cela especial [no presídio]. Gostamos de celebrar e de privilegiar o especial. Cela ruim é para preto e pobre. Bota eles lá e tira eles da nossa frente.
Ja, we zijn racistisch. Ook al denken we van niet en proberen we het niet te zijn. Ja, we discrimineren. Hier [in Brazilië] heeft iemand die meer heeft gestudeerd, dat wil zeggen, meer kansen heeft gehad, recht op een speciale cel [in de gevangenis]. We bewonderen en bevoorrechten wat speciaal is. Een slechte cel voor de zwarten en de armen. Smijt ze erin en zorg dat ze je niet voor de voeten lopen.
De onafhankelijke journalistengroep Midia Ninja [10] interviewde Diva in Paraty en vroeg haar: “Welke boodschap heeft u voor de jonge zwarte vrouwen van vandaag?” Ze antwoordde:
“Que elas não se valorizem pelo corpo, se valorizem pela cultura. Que elas não são mercadoria sexual (…) Que elas tenham discernimento para distinguir esse tipo de abuso. Ela tem o direito de usar o corpo como quiser, mas não dessa maneira que tentam passar, como tentam fazer que os negros sejam conhecidos fora do Brasil como objeto sexual”.
Dat ze zichzelf niet meten aan hun lichaam, maar aan hun cultuur. Dat ze geen seksuele koopwaar zijn […] Dat ze het inzicht hebben om dit soort misbruik te onderkennen. Als ze dat wil, heeft ze het recht om haar lichaam te gebruiken als ze carrière wil maken, maar niet op deze manier waardoor buiten Brazilië het beeld ontstaat dat zwarte mensen seksobjecten zijn.