Samad Behrangi, de schrijver die ontelbare Iraanse revolutionairen heeft geïnspireerd

31 augustus 2016 was het 49e sterfjaar van de Iraans-Azerbeidzjaanse schrijver Samad Behrangi. Zelfs nu, bijna een halve eeuw na zijn dood, worden Behrangi's woorden en ideeën nog steeds aangehaald door Iraanse politieke gevangenen ^[1] [en – alle links] en Iraanse activisten ^[2] die de strijd tegen censuur, armoede en onrecht in hun thuisland voortzetten. Hoewel hij maar kort heeft geleefd, is Behrangi's erfenis nog steeds een inspiratiebron voor moderne schrijvers met verschillende achtergronden.

Behrangi werd geboren in de noordelijke stad Tabriz in een Azerbeidsjaans-Turks ^[3] gezin (een van de grootste minderheidsgroepen in Iran). Behrangi begon op achttienjarige leeftijd als onderwijzer in de plattelandsdorpen van Iraans Azerbeidzjan. De erbarmelijke omstandigheden in de dorpsscholen en het gebrek aan lesmateriaal voor zijn leerlingen zorgen er niet alleen voor dat Behrangi radicaliseert, maar geeft hem ook de passie om door te gaan.

Behangri is misschien het meest bekend door zijn korte verhaal Mahi Siayeh Kochooloo ^[4] of The Little Black Fish ^[5], waarin we de reis volgen van een klein visje dat vanuit een beekje naar de grote oceaan zwemt. In de allegorie die leest als een kindersprookje, wordt het snijpunt tussen volwassenwording en de ontwikkeling van politieke en maatschappelijke bewustwording onderzocht. De protagonist van het verhaal heeft een onstuitbaar verlangen om het leven buiten de gewone stroom te ontdekken en wil weten of er daadwerkelijk een ander leven mogelijk is. Behrangi’s verhaal werd later verboden door de sjah van Iran [Mohammad Reza Pahlavi].

Omdat Behranghi ontevreden was met het lesmateriaal in de dorpsscholen ontwikkelde hij zijn eigen lesmateriaal. Hij wilde iets creëren waarin de dagelijkse werkelijkheid van de plattelandskinderen zou worden weerspiegeld. De regering van de sjah verbood de publicatie van dergelijk materiaal. Zijn hele leven zou Behranghi als leraar te maken hebben met verdachtmakingen en bedreigingen vanwege zijn politieke ideeën.

Behrangi schreef, bij voorkeur in het Azerbeidzjaans, kritische essays over het Iraanse onderwijssysteem, volksverhalen en korte verhalen en vertaalde werken van Iraanse dichters en schrijvers. Ook verzamelde hij een aantal Azerbeidzjaanse volksverhalen en kinderverhalen om ze op te schrijven, maar het recht om ze in zijn moedertaal te publiceren werd hem opnieuw ontzegd.

Behrangi was een marxist, een gedreven docent, maatschappijcriticus, schrijver met verbeeldingskracht en bovenal een denker die worstelde met de situatie waarin zijn land verkeerde. Iran was een decadente monarchie waarin de modernisatie werd omarmd maar weinig werd gedaan om de problemen van de Iraanse lagere klassen op te lossen. Een groeiende onvrede verspreidde zich onder de opgeleide klasse van de maatschappij, waartoe ook jonge Iraniërs zoals Behrangi behoorde, die een radicale verandering voorstond.

Een van zijn bekendste boeken – en mijn persoonlijke favoriet – is ‘Kachale Kaftarbaz’ of ‘Baldy the Pigeon Keeper’ (dat in onderstaand filmpje wordt naverteld). In het verhaal staat Kachal (Baldy) en zijn strijd tegen een tirannieke koning centraal. De hoofdpersoon, die kaal en arm is en zich afzijdig houdt, jaagt geen rijkdom of macht na. Kachal stelt zich dapper teweer tegenover de gewelddadige onderdrukking van de koning en behoudt daarbij zijn eenvoudige, eerlijke leven. Tijdens een hilarische ruzie laat hij zijn duiven geitenkeutels op de hoofden van de soldaten van de koning vallen – een humoristisch, maar subtiel eerbetoon aan de gewapende strijd tegen het dictatorschap.

Dit verhaal bevat, zoals veel van de verhalen van Behrangi, zowel humor als serieuze maatschappijkritiek en geeft subtiel commentaar op ongelijkheid, landgebruik en vrouwenrechten. Zijn schrijfstijl is uniek omdat het klassiek en folkloristisch is zonder het escapisme dat typerend is voor het genre. Behrangi richt zich daarentegen op sociale rechtvaardigheid als moraal van het verhaal, zelfs boven persoonlijk geluk en veiligheid.

Behrangi's schrijfstijl roept herinneringen op aan Miguel de Cervantes, wat betreft zijn vermogen om absurde en fantastische elementen te mengen met een subtiele kritiek op de maatschappij en bestaande toestand. Net zoals Cervantes gebruikt Behrangi in zijn schijnbaar onschuldige verhalen humor en ironie om een subtiele maar scherpe kritiek te leveren op het leven onder het bewind van de sjah van Iran. Door gebruik van woorden hoopte Behrangi degenen te bewapenen die het meest leden onder de armoede en ongelijkheid in Iran.

Behrangi valt niet alleen op door zijn politieke gedachten en fantasierijke ideeën, maar ook door zijn uitgesproken schrijfstijl die toegankelijk werd gemaakt voor een breder publiek. Zijn ideeën en vocabulaire werden in een vorm gegoten die de gewone spreektaal representeerde. Zijn verhalen gingen meestal over de harde werkelijkheid van het leven in een wereld vol ongelijkheid. Ze waren vooral bedoeld als leidraad om jonge kinderen bewustwording te geven en de problemen waarmee ze werden geconfronteerd te overkomen.

Behrangi probeerde te breken met de standaard vertelstijl in kinderboeken. Hij wilde een leidraad bieden als middel voor maatschappelijke verandering ^[6]:

De tijd is voorbij dat kinderliteratuur zich beperkt tot strenge, autoritaire adviezen en lessen zoals: ‘was je handen, voeten en lichaam’ en ‘gehoorzaam je vader en moeder en ouderen’. Zouden we kinderen niet moeten vertellen dat er in hun land jongens en meisjes zijn die nog nooit een stukje vlees op hun bord hebben gezien? Zouden we het kind niet moeten vertellen dat meer dan de helft van de wereldbevolking honger lijdt en uitleggen waarom ze honger lijden en hoe dit kan worden voorkomen?

Zijn plotselinge en mysterieuze dood heeft er voor gezorgd dat Behrangi's status als mythische figuur van Iran in de aanloop tot de revolutie in 1979 stevig verankerd werd. Volgens de rapporten is Behrangi op 31 augustus 1967 verdronken in de Aras rivier. Destijds geloofden velen dat zijn dood geen ongeluk was. Een algemeen aanvaarde theorie was dat zijn dood werd georganiseerd door de geheime politie van de sjah, de SAVAK. Anderen hebben echter verklaard dat zijn verdrinking een ongeluk was.

Zijn onnatuurlijke dood en zijn politieke opvattingen verhoogden zijn status van een martelaar, samen met ander bekende activisten uit dezelfde streek zoals Ali Sharati, Gholamreza Takhti en Forough Farrokhzad. Zijn gezicht werd al snel een symbool van verzet tegen het regime en zijn teksten zouden een inspiratie en leidraad zijn voor een hele generatie.

Binnen tien jaar na zijn dood zouden jonge Iraniërs een landelijke beweging tegen de sjah organiseren en aanvoeren. Het werd de meest ‘populaire revolutie’ van de moderne tijd ^[7]. De beweging was sterk links georiënteerd en geïnspireerd op Behrangi en andere vooraanstaande intellectuelen en denkers.

Behrangi's woorden en boodschap zijn vandaag de dag nog net zo rijk en krachtig als in zijn tijd. Op de verjaardag van zijn sterfdag hebben we opnieuw kunnen nadenken over de regels die hij ons heeft nagelaten in het verhaal ‘Little Black Fish':

Ik zou iedere minuut kunnen sterven! Maar zolang ik leef, zou ik moeten proberen mezelf niet in gevaar te brengen. Mijn sterven is natuurlijk niet belangrijk, want dat gaat toch gebeuren. Ik ken mijn doel, mijn doel is: hoe zal mijn leven of dood invloed hebben op de levens van anderen?