- Global Voices in het Nederlands - https://nl.globalvoices.org -

Extreem Amazonewoud: droogte, brand en ontbossing rond de rivier Tapajos

Categorieën: Latijns-Amerika, Brazilië, Burgermedia, Inheems, Milieu, Rampen, Wetenschap
¡rea de plantio de soja no arredores de SantarÈm e Belterra. FLAVIO FORNER/XIB…/INFOAMAZONIA

Sojaplantage in de omgeving van Santarem en Belterra. FLAVIO FORNER/XIB…/INFOAMAZONIA

Deze reportage over het “extreme Amazonegebied” [1] [pt] (tekst van Camila Fróis en foto's van Flávio Forner) werd gemaakt door InfoAmazônia [2] [en] in het kader van een overeenkomst om de inhoud te delen en zal hier opnieuw gepubliceerd worden in vier delen.

BR-163, het Amazonegebied van de deelstaat Para. Voor geografische atlassen is het een gebied met een warm en vochtig equatoriaal klimaat. 

Toch is hier al 120 dagen geen druppel water gevallen. Te midden van de kastanjebomen, die 30 m hoog worden, op weg van Santa Darem in de deelstaat Para naar het plaatsje Jamaraquá in het nationale bosgebied van Tapajós, wordt men bevangen door een sterke rookgeur afkomstig van een uitgestrekt gebied, onlangs tot as gereduceerd, met skeletten van verkoolde boomstammen. Gedurende twee weken heeft de rook zich overal verspreid in de dorpen van de naburige gemeenschappen en de huizen van de inwoners in bezit genomen. Hoesten, bindvliesontstekingen en ademhalingsproblemen komen veelvuldig voor.

Enkele dagen later, terwijl we over het woud vlogen, konden we de balans opmaken van de omvang van de ramp. Vanuit de hoogte gezien lijkt het Nationale Woud (Flona) – een oppervlakte gelijk aan 527.000 voetbalvelden – op een met planten overgroeid eiland in een zee van soja en vee die elk op zich jaar na jaar oprukken. Sinds 1988 is de deelstaat Para kampioen in elke categorie in het “klassement van de ontbossing”, volgens de cijfers van Projeto Prodes [3] [pt], van het Nationaal Instituut voor Speciaal Onderzoek [4] (INPE) [pt]. Vorig jaar alleen al bedroeg de oppervlakte van de verwoeste gebieden 732 km2. Gemiddeld werden er de laatste 40 jaar tot 2000 bomen per minuut omgehakt [5] [pt] in het Amazonewoud.

Behalve de verdwijning van het woud trekken nog andere details onze aandacht tijdens de vlucht. De ochtendnevel van waterdamp die gebruikelijk is in dit gebied van het Amazonewoud is vervangen door een dikke rook die van brandhaarden opstijgt. De gigantische natuurlijke transpiratie van het woud die bijdraagt aan de vorming van wat men de “vliegende rivieren” noemt, die duizenden kilometers naar het zuiden afdrijven, voortgestuwd door de wind, en het vochtigheidspercentage van een heel continent regelen, is verdwenen… In de plaats daarvan bereikt de rook van de branden de grote steden van de noordelijke regio en in plaats van neerslag, vervluchtigt de rook in CO2 en methaangas.

Een zomer zoals men nog nooit gezien heeft

Queimadas para abertura de campo de plantio de soja na regi„o vizinha a Flona TapajÛs. Parte das queimadas descontroladas passam para regi„o controlada pelo ICMBio. FLAVIO FORNER / XIB… / INFOAMAZONIA

Afgebrand stuk bos voor de aanleg van een sojaplantage langs de oevergebieden van Flona Tapajos. Een deel van deze ongecontroleerde branden bevindt zich in gebieden die onder de bevoegdheid vallen van ICMBio. FLAVIO FORNER / XIB… / INFOAMAZONIA

De afgelopen drie maanden, volgens informatie verstrekt door het brandweerkorps van Santarém (aan de rand van het natuurreservaat Flona Tapajós) heeft men 350 branden geregistreerd. U moet weten dat het jaarlijkse gemiddelde in een gewoon jaar rond de 1000 branden ligt. “We geven gehoor aan alle oproepen, maar voor elke verplaatsing zijn er steeds vier oproepen ergens anders en zo is het elke dag”, legt Giovane Oliveira, 25 jaar, en brigadecommandant van het Instituut Chico Mendes [6] (ICMBio) [pt] uit, terwijl hij met machetehouwen een doorgang vrijmaakt over meer dan een kilometer het woud in, terwijl hij de rook opspoort. “Zo een zomer heb ik nog nooit gezien!”.

Wanneer men dichterbij het restant van de vlammen komt, geeft het warmtegevoel de indruk in een doornachtige jungle zoals het “Caatinga” te lopen. Het zweet stroomt over het gezicht van de teamleden en prikt in de rood geworden ogen. De meeste zijn nog vrij jong, maar er zijn ook oudere mannen bij die kwetsbaarder zijn voor de gevolgen van de rook. Tijdens een van de laatste oproepen werd Antônio Mendes, 52 jaar, het slachtoffer van een beroerte bij het bestrijden van een vlammenzee. Op het einde van deze reportage verbleef hij nog altijd in het regionaal ziekenhuis van Santarem zonder dat we het belang kennen van de nawerkingen die hij zal vertonen.

In deze gezondheidseenheid is hij een van de bijna 180 medewerkers die dit jaar slachtoffer werden van diverse ongevallen: rookvergiftiging, toename van aandoeningen van de luchtwegen, zoals astma of chronische bronchitis.

Er zijn drie verklaringen voor het grote aantal branden: aangestoken branden om weilanden te creëren rond de beschermde gebieden en waarvan brandende brokstukken overal verspreid worden, branden veroorzaakt door de inwoners om hun maniokpercelen schoon te maken, en branden die gemakkelijk ontstaan door een extreem droog klimaat.

Equipe do ICMBio Prevfogo combate incÍndio dentro da Flona TapajÛs. FLAVIO FORNER / XIB… / INFOAMAZONIA

Ploeg brandweerlieden van ICMBio Prevfogo in actie tegen het vuur in Flona Tapajos. FLAVIO FORNER / XIB… / INFOAMAZONIA

Voor de klimatoloog Júlio Tota van de federale universiteit van het westen van Pará (Ufopa) zijn al die oorzaken verbonden met elkaar. “het woud in weilanden omvormen heeft een rechtstreekse en directe invloed op het klimaat: de temperatuur stijgt en er valt minder regen, het gebrek aan regen maakt op zijn beurt het klimaat droger en het woud ‘ontvlambaarder’ “.

Sinds 1988 maken uitkijktorens, die door het team van Ufopa in Jamaraquá geplaatst werden, de permanente controle mogelijk van de vochtigheid, de temperatuur, de luchtdruk en andere variabelen in zes dorpen van de sector. “Dit zijn belangrijke variabelen om op lange termijn de interactie van een woud  met de atmosfeer en de gevolgen op het gebied van wolkenvorming en neerslag te begrijpen”, zegt Júlio.

Tot nu toe merkt men onder de gevolgen van de klimaatverandering in de regio minder biodiversiteit in het ecosysteem, vaker uitzonderlijke weersomstandigheden, een lage waterstand in de rivieren, allerlei voorwaarden die gunstig zijn voor het vaker voorkomen van branden en de uitwerking op de vochtigheidsoverdracht naar het zuiden en het zuidoosten van het continent.

Ondertussen probeert meteorologisch onderzoek een verband te leggen tussen de belangrijkste oorzaken van de verandering van temperatuurpatronen en de intensiteit van de regenval. Patrícia Pinho, docente ecologie bij het Instituut voor astronomie, geofysica en atmosferische wetenschappen [7] [pt] van de universiteit van São Paulo (USP) probeert de werkelijke impact te begrijpen van deze voorvallen, “extremen” genoemd, op het leven van de traditionele gemeenschappen: “Wanneer men over het Amazonewoud spreekt, heeft men het gewoonlijk over de koolstofbalans, over de rijke biodiversiteit, over de grootste drinkwatervoorraad ter wereld, maar we mogen de mens niet vergeten in ons betoog, niet vergeten dat er 30 miljoen mensen wonen”, zegt deze onderzoekster in haar artikel “Complexe socio-ecologische dynamica veroorzaakt door de ‘extreme voorvallen’ in het Amazonewoud” [8] [en].

Voor de mensen die binnen de regio wonen, zoals voor de inwoners van het stroomgebied van de rivier Tapajós, zijn het de overstromingen die het landschap hertekenen, die het ritme van het dagelijks leven bepalen, en heel het jaar door verschillende aanpassingsmechanismen vereisen. De ene helft van het jaar zijn er overstromingen, de andere helft is er droogte gedurende welke het water zich tot 100 m van de oever terugtrekt. De hoeveelheid neerslag kan variëren van nul tijdens de maanden september en oktober tot 700 mm in de maand maart. In de jaren met een grote schommeling, zoals het jaar 2009 waarin men een grote overstroming geregistreerd heeft, vergroten de lage waterstanden de afstanden, bemoeilijken ze de toegang tot voedsel en het transport ervan, raken mensen hun baan kwijt en verslecht de kwaliteit van de lucht.

Comunidade de Marip· (Resex), sofrem com a falta de ·gua. O lago È o ˙nico recurso para surprir necessidades. Com a seca dos igarapÈs e a baixa do Rio TapajÛs prejudicam tambÈm o acesso. FLAVIO FORNER/XIB…/INFOAMAZONIA

De gemeenschap van Marip (Resex) lijdt onder een tekort aan water. Het meer is de enige mogelijkheid om aan de basisbehoeften te voldoen. Door het droogvallen van kreken en de daling van het water van de rivier Tapajos zijn gebieden moeilijk te bereiken. FLAVIO FORNER/XIB…/INFOAMAZONIA

De overstromingen veranderen gewoonlijk de huizen van de gemeenschappen van Várzea in eilanden van palafitas (paalwoningen), en wanneer het water meer stijgt dan verwacht, worden blokken hout onder de meubels geplaatst, steeds dichter bij het dak. De kleine aanplantingen verdwijnen en huisdieren moeten in veiligheid gebracht worden op het vasteland. Bovendien verlaten veel vissen de rivierbeddingen en dringen de overstroomde bossen binnen, wat de visvangst bemoeilijkt.

Deze aanpassing aan de dynamiek van het water is al lang een werkelijkheid voor de oeverbewoners van de rivier, maar de scenariowijzigingen houden nieuwe uitdagingen in. Volgens Paulo Brando, dokter in de ecologie van het Instituut voor milieuonderzoek van het Amazonewoud [9](IPAM) [pt], heeft 57% van het Amazonewoud minder regen dan normaal [10] [en] gehad tijdens de laatste langdurige droogte in 2010, waardoor de noodzaak om nieuwe overlevingsstrategieën in de regio te ontwikkelen zich opdringt. Deze lage waterstanden zijn verantwoordelijk voor een daling van de neerslag over een oppervlakte van 3 miljoen vierkante kilometer woud.

In de grote steden, zoals Porto Velho (Rondoña) en Rio Branco (Acre) heeft de zeer grote daling van de waterstanden van de rivieren Madeira en Acre geleid tot de stopzetting van de watervoorziening: de installatie voor de watergewinning bereikt niet meer het niveau van het water.

Er bestaat nog geen verdere studie over de droogte dit jaar die nog steeds aan de gang is, maar volgens Patrícia Pinho is de omvang hetzelfde.

Comunidade de Maripá

Er dient op gewezen te worden dat volgens de studie van Patrícia Pinho een grote klimaatschommeling steeds vijandiger levensomstandigheden creëert met betrekking tot de woning, de veiligheid, de gezondheid en het vervoer. Volgens haar lijken de droogteperiodes van 2010 en 2015 evenals de ernstige overstromingen van 2006 en 2009 de aanpassingsmogelijkheden van de lokale gemeenschappen overschreden te hebben.

Christovam Barcellos, een onderzoeker en dokter in geowetenschappen bij de Stichting Oswaldo Cruz [11] (Fiocruz) [pt], benadrukt dat de toestand nog zal verergeren door de temperatuurstijging die voorzien wordt door de klimaatmodellen voor de regio. Een evolutie die zich, zoals men weet, wereldwijd voordoet. Het intergouvernementeel comité voor klimaatverandering [12] (IPCC) [en] beklemtoont dat de temperaturen zullen blijven stijgen en tegen 2050 het mondiale gemiddelde twee graden boven het huidige niveau zal bedragen afhankelijk van de hoeveelheid uitgestoten broeikasgassen. Volgens de Wereld Meteorologische Organisatie [13](WMO) [en] was 2015 het warmste jaar ooit geregistreerd sinds 1880.

Nog steeds volgens een bericht van de WMO [14] [en] zou de gemiddelde oppervlaktetemperatuur de symbolische grens van 1°C globale opwarming van de aarde sinds het pre-industriële tijdperk (1880-1899) met 1°C kunnen overschrijden. Deze studie schrijft het record van 2015 toe aan het fenomeen El Niño (ongewone opwarming van het water van de Stille Oceaan) dat in intervallen voorkomt en samenviel met de extreme droogteperiodes in het Amazonewoud. Een verklaring is dat de aanwezigheid van deze zeestromingen van warm water een verandering veroorzaken in de windcirculatie en het transport van vocht van de Stille Oceaan naar het continent. Bijgevolg heeft de regio, naast veranderingen in het microklimaat veroorzaakt door ontbossing, eveneens te lijden van wereldwijde klimaatanomalieën.

Wat Patrícia Pinho betreft, “is het niettemin noodzakelijk om op lokaal niveau onze evaluatiemodellen te verbeteren, die nog niet goed genoeg de plaatselijke realiteit detecteren.”