Ken je het verhaal van de eerste zwarte vrouw in het parlement van Brazilië?

[Alle links verwijzen naar Portugese pagina's, tenzij anders vermeld.]

Antonieta de Barros was een jong meisje toen ze rondzwierf in het pension van haar moeder en de letters van het alfabet probeerde te leren. Zij en haar zus Leonor leerden geleidelijk aan lezen en schrijven door stiekem tussen de studenten rond te sluipen. Antonieta kon zich niet inbeelden dat het leren van het alfabet haar op weg zou helpen om de eerste zwarte vrouwelijke wetgever in de geschiedenis van Brazilië te worden. Dat was in het jaar 1934 en de slavernij was minder dan 50 jaar eerder afgeschaft geworden. ^[1] [en]

Slechts weinig mensen kennen het verhaal van Antonieta of weten wie ze was. In Florianópolis, de hoofdstad van de deelstaat Santa Catarina in het zuiden van Brazilië, dragen straten, scholen en tunnels haar naam. Er is zelfs een gedenkteken ^[2] aan haar opgedragen. Maar net als zo veel andere namen op straatnaambordjes blijft ze voor velen enkel een adresaanduiding — iets wat cineaste Flávia Person besloot te veranderen.

Flávia, geboren in São Paulo, woonde zeven jaar in Florianópolis. Ze ontdekte Antonieta toen ze onderzoek deed naar de geschiedenis van de zwarte bevolking van Santa Catarina, de Braziliaanse deelstaat met het kleinste aandeel van die bevolkingsgroep: enkel 15% van de catarinenses ^[3]  beschouwt zichzelf als zwart of gedeeltelijk zwart. Tijdens de verkiezingen van 2014 ^[4] was het de enige deelstaat die geen zwarte verkoos. Toch nam daar 82 jaar eerder een zwarte vrouw de functie van parlementslid op na verkozen te zijn door algemene verkiezingen.

Flávia vertelde Global Voices dat ze gefascineerd raakte:

Fazer um filme sobre a Antonieta me pareceu urgente. Depois que descobri que ela foi professora, diretora do instituto de educação, cronista dos jornais mais importantes do estado, a primeira mulher a ser eleita deputada em SC e primeira negra no Brasil, e mesmo assim, nem os nativos de Florianópolis conhecem bem a história dela, pensei que era o momento de fazer um filme e propagar a história dela para o máximo de pessoas possível.

Een film over Antonieta leek me dringend nodig. Nadat ik te weten kwam dat ze leerkracht was, directeur van een educatieve instelling, columnist voor een van de belangrijkste kranten in de deelstaat, de eerste vrouw die verkozen werd in Santa Catarina en de eerste zwarte vrouw die verkozen werd in Brazilië en dat zelfs inwoners van Florianópolis niet veel over haar weten, vond ik dat het tijd werd om een film te maken en haar verhaal te verspreiden onder zo veel mogelijk mensen.

Na een jaar onderzoek ging haar korte documentaire ^[5] in oktober in première. Om de film “Antonieta” te maken doorzocht Flávia academische proefschriften en openbare archieven, maar het was het persoonlijk bestand van een familielid van Antonieta dat redding bood met nooit eerder getoonde foto's.

Ondertekend met Maria ‘van het eiland’

Antonieta's moeder, een bevrijde slavin, werd vroeg weduwe en voorzag zelf in het levensonderhoud van haar dochters door als wasvrouw te werken. Catarina beschouwde onderwijs altijd als de waardevolste erfenis die ze haar meisjes kon meegeven. Uiteindelijk voedde ze twee leerkrachten op. Op de leeftijd van 21 had Antonieta reeds haar eigen school opgericht, de “Antonieta de Barros Tutoring Course”, die zich toelegde op het onderwijs van arme, ongeletterde volwassenen. Analfabetisme betekende voor haar “datgene wat mensen belet om mens te zijn ^[6]“. Flávia voegt daaraan toe:

Antonieta fez da educação sua luta de vida. Ela acreditava na educação como único caminho possível para a emancipação feminina e dos pobres. Ela sempre defendeu a educação para todos, independente de raça, credo ou sexo.

Antonieta maakte van onderwijs haar levensstrijd. Onderwijs was voor haar de enige manier om te komen tot emancipatie van armen en vrouwen. Ze was steeds voorstander van onderwijs voor iedereen, ongeacht ras, geloof of geslacht.

Een ander middel waardoor Antonieta zich een plaats verworven heeft, is schrijven. Zoals journaliste Ângela Bastos opmerkte in een profiel van Antonieta dat in 2013 gepubliceerd werd: Ze schreef een column onder het pseudoniem Maria da Ilha (Maria “van het eiland”) waarin ze de burgerlijke rechten van de vrouw verdedigde — op een tijdstip waarop bijna niemand in Brazilië dit deed, vooral niet buiten Rio de Janeiro en São Paulo:

A sensibilidade de Maria da Ilha derramava-se em textos variados sobre educação, civilidade, religiosidade, virtudes morais, éticas e cívicas. Abordava também questões relacionadas às relações de gênero e à vida política e social dos anos 30, no Brasil e no mundo.

Het waarnemingsvermogen van Maria da Ilha resulteerde in verscheidene teksten over onderwijs, beleefdheid, geloof en morele, ethische en burgerlijke deugden. Ze zou ook gendergerelateerde problemen aanpakken en onderwerpen over het politieke en sociale leven in de jaren 1930 in Brazilië en wereldwijd.

Braziliaanse vrouwen kregen pas officieel stemrecht in 1932 ^[7]. Twee jaar later zou Antonieta, die hoge posities bekleedde en met mannen en intellectuelen debatteerde als onder gelijken, een van de eerste vrouwen worden die verkozen werd als parlementslid en een zetel in het parlement van de deelstaat verwierf (in hetzelfde jaar werd de blanke dokter Carlota Pereira de Queiroz ^[8] verkozen als federaal afgevaardigde voor de deelstaat São Paulo).

Antonieta wist dat de marginalisatie van vrouwen in de politieke wereld “geen natuurlijk feit vertegenwoordigde” ^[6], maar ze was zich ook bewust dat dit eveneens in andere domeinen gebeurde.  Flávia legt uit:

A Antonieta sempre teve um viés político. Logo que se formou, ela fez parte da Liga do Magistério, entidade que defendia os direitos das professoras. Eu descobri que, até meados da década de 30, as professoras do ensino público eram proibidas de contratar casamento, havia uma lei que impedia. A justificativa era que as crianças poderiam fazer indagações indevidas sobre a sexualidade das professoras.

Antonieta was altijd politiek actief. Na haar afstuderen werd ze lid van de Teaching League, een organisatie die de rechten van vrouwelijke leerkrachten verdedigde. Ik ontdekte dat het tot in het midden van de jaren 1930 voor vrouwelijke leerkrachten in openbare scholen bij wet verboden was om te trouwen. Ter rechtvaardiging bracht men aan dat de kinderen ongepaste vragen over de seksualiteit van hun leerkracht zouden kunnen vragen.

Een moderne wetgever

Antonieta maakte het in de politiek met de hulp van Nereu Ramos ^[9]van de Liberale Partij van Santa Catarina, die de 20ste president van Brazilië zou worden. Haar moeder had bij zijn vader, Vidal Ramos, eveneens een politicus, thuis gewerkt en onderhield een goede relatie met de familie. Flávia verklaart:

O partido, sentindo a mudança de pensamento da década de 30 e querendo imprimir uma ideia moderna, viu na Antonieta, já muito respeitada pela elite por causa de seu trabalho na educação, uma oportunidade. Com certeza, ela deve ter enfrentado preconceito tanto pela cor quanto pelo gênero. Na década de 30, ainda havia discussões sobre a pré-disposição biológica da mulher que a impediria de assumir cargos públicos. Na época, apenas o trabalho de professora e outros relacionados à vida doméstica eram aceitos socialmente.

De partij die voelde dat de maatschappij aan het veranderen was in de jaren 1930 en een modern imago wou, zag een kans in Antonieta die reeds zeer gerespecteerd werd door de elite vanwege haar werk in het onderwijs. Ze moet zeker en vast geleden hebben onder discriminatie door haar huidskleur en haar geslacht. In de jaren 1930 werden er nog steeds discussies gehouden over de biologische aanleg van vrouwen, waardoor ze niet in staat zouden zijn om openbare functies op te nemen. Op dat moment was enkel het werk als leerkracht en banen gerelateerd aan het gezinsleven social geaccepteerd.

De school opgericht door Antonieta bleef gedurende bijna 10 jaar na haar dood open. De discussies door haar aangebracht in het parlement van de deelstaat zijn nog steeds relevant. Voor Flávia Person toont dit aan hoe vaak de geschiedenis vrouwen vergeet, zelfs als ze protagonisten zijn.

De naam van de eerste zwarte afgevaardigde leeft ook op andere manieren voort. In Santa Catarina gaat een groep zwarte vrouwelijke leerkrachten debatten aan over onderwijs, gelijkheid en openbare orde in een blog onder de naam “Other Antonietas ^[10]“, andere Antonieta's. Dit jaar lanceerde het departement voor promotie van het overheidsbeleid inzake rassengelijkheid van de federale regering de prijs Antonieta de Barros ^[11] voor jonge en prominente zwarte communicatoren. 

Toen we vroegen wat Antonieta zou denken van het hedendaagse Brazilië, waar de regering het gevecht aangaat met studenten die om meer scholen vragen ^[12], vrouwen nog steeds een minderheid zijn in de politiek ^[13] en hun rechten bedreigd zien in het congres, maar waar ook de discussie over gendergelijkheid in volle bloei is ^[14] [en], antwoordt Flávia:

Certamente ela também estaria gritando “Fora Cunha ^[15]”.

Ze zou zeker ook Fora Cunha ^[15] roepen [“Cunha, buiten”; Eduardo Cunha is de voorzitter van de Kamer van Afgevaardigden in het Braziliaanse parlement].

Bekijk de officiële pagina van de film ^[5] (in het Portugees) voor meer informatie over de documentaire “Antonieta”.