Het jaar 2011 bracht politieke veranderingen voor sommige Arabische landen. President Ben Ali werd uit de macht verdreven nadat hij 24 jaar over Tunesië had geheerst en Hosni Moebarak werd afgezet nadat hij 30 jaar aan de macht was geweest in Egypte. Toch zijn er nog steeds veel culturele en politieke grenzen aan de artistieke vrijheid.

In 2012 censureerden Egyptische overheidsinstanties een song uit een film, een grote kaskraker. De muziekstijl was ‘electro chaabi’, een nieuwe vorm van elektronische muziek uit de arme voorsteden en sloppenwijken van Caïro.

De Tunesische rapper Weld El 15 heeft sinds de Arabische Lente twee keer in de gevangenis gezeten. In 2013 werd een andere rapper, Klay BJJ, in Tunesië veroordeeld tot zes maanden gevangenisstraf omdat hij “de overheid beledigde in zijn nummers” [en].

In 2014 begon de Frans-Tunesische journaliste Hind Meddeb het TeMa Rebelle-festival [fr], als een manier om de jonge sociaal-bewuste muzikanten uit de Arabische wereld – zoals de electro-chaabimuzikanten uit Caïro, Weld El 15 en Klay BJJ – en hun Europese tegenhangers bij elkaar te brengen, in de hoop dat ze elkaar zouden ontmoeten en zouden gaan samenwerken.

De 36-jarige journaliste is een bekende specialist op het gebied van moderne urban Arabische muziek. Ze is ook een veteraan van de Arabische undergroundmuziekscene. Sinds de Arabische Lente of revolutie van 2011, toen tienduizenden demonstrerende jonge Arabieren overal in Tunesië, Egypte en andere landen in het gebied meer rechten eisten en de dictatuur afwezen, is Hind Meddebs werk als filmmaker, dat is gericht op het verkennen van problemen en het versterken van gemarginaliseerde stemmen, belangrijker geworden.

J’en ai ras le bol que les médias occidentaux ne nous présentent le monde arabe qu’avec des femmes en Niqqab, des types qui se font sauter et des salafistes à barbe. Je montre cette jeunesse comme elle vit.

Ik ben het zat dat de westerse media Arabieren altijd afbeelden als vrouwen met een niqab, mensen die zichzelf opblazen en extremisten met een baard. Ik wil deze jongeren laten zien zoals ze echt zijn, met [Egyptische electro-chaabi]songs als ‘Ik heb altijd in zonde geleefd‘, dat het verhaal vertelt van mensen die niet vasten tijdens de Ramadan of niet op bedevaart naar Mekka gaan.

Met de slogan ‘Van punk tot rap – onafhankelijkheid en vrijheid van meningsuiting’, wilde het festival in het Centre musical FGO Barbara in Parijs op 21 februari 2014 aandacht geven aan Tunesische en Egyptische artiesten die de grenzen van de vrijheid van meningsuiting verkenden in hun werk.

Missy Ness, de eerste vrouwelijke Tunesische dj, trad op het festival op met negen andere artiesten, waaronder Weld El 15 en Klay BJJ. Hun optredens werden aangevuld met beelden van filmdocumentaires als ‘Pussy Riots’ en ‘Electro Chaabi’, en paneldiscussies over onderwerpen als ‘Rap & revoluties’ en ‘De geschiedenis van de punk via het verhaal van een punker’.
Hind kwam op het idee om het festival te starten toen ze Weld El 15 ontmoette terwijl ze berichtte over zijn arrestatie en het proces over het nummer Boulicia Kleb (Politieagenten zijn honden).

In 2012 werd Weld El 15 geslagen door de politie en tot negen maanden gevangenis veroordeeld, naar verluidt wegens het roken van cannabis. In 2013 schreef hij het nummer ‘Boulicia Kleb’, wat hem vervolgens een gevangenisstraf van twee jaar [en] opleverde. Dankzij mediacampagnes overal in de wereld werd hij in december 2013 vrijgelaten.

Hind Meddeb nam deze zaak ter harte. Ze woonde het proces bij, en toen het vonnis werd uitgesproken, schreeuwde ze: “Rotland! Nu begrijp ik pas echt wat Weld bedoelt met zijn nummer.” Dat viel niet goed bij de Tunesische overheid. Hind werd door politieagenten uit de rechtbank verwijderd.

In november 2013 werd Hind Meddeb veroordeeld tot vier maanden gevangenisstraf, een relatief lichte straf die uiteindelijk werd opgeschort vanwege haar status als Franse journaliste.

Op 17 februari 2014, voordat het TeMA Rebelle-festival begon, hield ik backstage interviews met artiesten die samen in het Frans zaten te discussiëren over de problemen.
Het recht van artistieke expressie wordt aangeprezen als de belangrijkste indicator van de vooruitgang die is geboekt sinds de Arabische Lente in het Midden-Oosten. Toen dat onderwerp werd genoemd, straalden de vermoeide maar nog altijd spottende ogen van de Tunesische rapper Don Emino. Hij zei grijnzend:

Welke revolutie? Ze hebben de revolutie vermoord. Weld heeft twee jaar gekregen voor zijn nummer. Precies zoals het onder de dictatuur van Ben Ali was.

Het gesprek raakte geanimeerd. Ze gingen over op de politiek, en van het Frans naar het Arabisch.

Weld el 15 merkte op:

Le sujet favori des Tunisiens, c’est désormais la politique : c’est déjà un gain important en terme de liberté d’expression.

We hebben nog steeds dezelfde taboes. De vrijheid van meningsuiting is niet echt verbeterd. Nou ja, een beetje. Het favoriete gespreksonderwerp van Tunesiërs is nu de politiek, en dat is op zich al een enorme prestatie.

Electro Chaabi – elektronische muziek uit de marge

De terroristische aanslagen in Casablanca in 2003 [en] kwamen als een shock voor Hind. Ze ging naar Marokko en regisseerde daar haar eerste film – ‘De Casa au Paradis’ (‘Van Casa naar het paradijs’), waarin ze het verhaal van een van de zelfmoordterroristen vertelde. Vervolgens bracht ze enige tijd door in Libanon, waar ze werk maakte over de manier waarop politieke groeperingen muziek als propagandamiddel gebruiken. Onlangs bracht ze ook tijd door in Tunesië en Egypte, waar ze zojuist een documentaire heeft gemaakt over de muziekstijl electro chaabi:

Hind Meddeb kwam die muziek tegen in 2011, een paar maanden na de Egyptische revolutie. Een van haar Egyptische vrienden stelde haar voor aan een keyboardvirtuoos uit de electro chaabi met de naam Islam ‘Chipsy’. Hij wekte haar interesse en ze ontmoette meer mensen uit de minder geprivilegieerde delen van Caïro. Ze sprak met artiesten en luisteraars die normaal gesproken de media niet halen vanwege hun lagere sociaal-economische positie.

Hind werd verrast door de vrijheid van toon en de verscheidenheid aan onderwerpen die werden besproken. De muziek verkende maatschappelijke taboes zoals drinken (verboden in de Islam), en er werd ook vaak uitgebreid politiek en maatschappelijk commentaar gegeven, waarbij uitgesproken standpunten werden ingenomen die op dat moment zelden werden uitgedrukt door andere artiesten.

Dankzij de documentaire werden de electro-chaabimuzikanten bekend bij een groter publiek. Maar naarmate electro chaabi zichtbaarder werd op het mainstream podium, werd de muziek kwetsbaar voor censuur. De soundtrack van de Egyptische kaskraker ‘Abdo Mota’ uit 2012 bevatte een electro-chaabivideoclip. De film was door de censuur gekomen. Maar sommige talkshowpresentatoren wezen erop dat in een regel in het nummer werd gesproken over moslim-heiligen, en dat het ongepast was om hun naam te noemen terwijl er tegelijkertijd wulps werd gedanst door buikdanseressen. De producent en de muzikanten moesten die regel verwijderen en een geredigeerde versie maken:

Nieuwe paden banen voor vrouwen

Missy Ness heeft dezelfde interesses en dezelfde nieuwsgierigheid als Hind. De baanbrekende dj leent behendig uit allerlei verschillende muziekstijlen. Toen ze in 2006 voor het eerst betrokken raakte bij de Tunisische undergroundmuziekscene, ontdekte ze al snel de Tunesische hiphop. Sindsdien werkt ze veel met Tunesische rappers en ze promoot ze buiten Tunesië. Ze schreef geschiedenis als de eerste vrouwelijke dj in een regio, een land en een sector die niet bekend staan om het stimuleren van gelijke vertegenwoordiging van vrouwen.

Op het festival in Parijs sprak Missy Ness openhartig met mij over de huidige status van de vrijheid van meningsuiting in Tunesië:

On est passé de la dictature mafieuse à la dictature un peu religieuse. Le curseur va bien finir par trouver un juste milieu un jour ou l’autre. Le fait qu’il y ait une répression sauvage et une saga judiciaire sur Alaa Weld El 15 nous a vraiment montré où est la limite de la liberté d’expression. C’est là qu’on doit taper.

We zijn van een mafia-achtige dictatuur terechtgekomen in een religieuze dicatuur. Ergens tussen die twee extremen zullen we de juiste middenweg vinden. Het feit dat Weld El 15 gevangen is gezet vanwege zijn nummer, heeft ons laten zien waar de grenzen en taboes zich op dit moment bevinden in Tunesië. Over de politie praten is duidelijk een van die taboes. Maar tegelijkertijd heeft ons dat een doel gegeven: we weten nu dat we ons daarop moeten richten.

De taboes en de daaruit volgende doelen zijn inderdaad wat duidelijker geworden: onder andere vrijheid van religieuze meningsuiting [en] en onverantwoord geweld door de politie.

Intussen blijven undergroundartiesten de grenzen opzoeken en hun licht schijnen op blinde vlekken in de culturele discussie. Onder president Ben Ali zou niemand ooit iets hebben gehoord over een rapper in de gevangenis. Het nummer van Weld had sneller en meer invloed dan het politieke proces: het liet zien waar de grenzen lagen en heeft op die manier een nieuwe en grotere ruimte voor vrije meningsuiting gecreëerd.