- Global Voices in het Nederlands - https://nl.globalvoices.org -

Brazilië: De ijzingwekkende schoonheid van de Groene Woestijn

Categorieën: Latijns-Amerika, Brazilië, Economie & bedrijfsleven, Milieu

Dit artikel en Overige artikelen over bossen [1] maken deel uit van onze speciale berichtgeving Focus op bossen: De Amazone [2].

De term “groene woestijn [3]” ontstond in Brazilië aan het eind van de jaren 60 en verwijst naar de uitgestrekte monocultuur bosplantages die werden aangelegd voor het produceren van cellulose. Toentertijd maakte de term al een toespeling op de toekomstige gevolgen die deze plantages zouden hebben op het milieu, waaronder woestijnvorming, erosie, het verlies van biodiversiteit en het wegtrekken van de bevolking.

In de jaren 60 werden de eerste eucalyptusplantages in het noorden van de staat Minas Gerais en in het zuiden van de staat Bahia aangelegd. Volgens schattingen van de Braziliaanse Bosbouw Associatie (Associação Brasileira de Produtores de Florestas Plantadas [4]) komen er in Brazilië iedere dag 720 hectare aan nieuwe eucalyptusplantages bij [5], dit aantal staat gelijk aan 960 voetbalvelden. De dichtst beplante gebieden zijn de regio's rond Minas, São Paulo en Bahia, maar de groene woestijn verspreidt zich ook naar andere staten in het noord- en zuidoosten van Brazilië.

Alle links in dit artikel verwijzen naar pagina's in het Portugees, behalve wanneer anders vermeld.

Een dichtbeplante eucalyptusplantage. Foto: Cássio Abreu (CC BY 2.0) [6]

Een dichtbeplante eucalyptusplantage. Foto: Cássio Abreu (CC BY 2.0)

Toen de blogger Viajante Sustentável (De Duurzame Reiziger) afgelopen april op reis door Mias Gerais met bewoners van de Jequitinhonha vallei [7] [en] sprak, ontdekte hij in welke mate het landschap zowel visueel als in sociaal opzicht de laatste twintig jaar veranderd was [8]:

A catastrófica monocultura de eucalipto pelas empresas privadas nas cabeceiras dos rios e riachos, além de envenenar o solo, expulsou a fauna e flora do local, secou as nascentes e o lençol freático. O deserto verde do eucalipto tornou-se uma calamidade socioambiental. A região já foi auto-suficiente em alimentos essenciais, cultivados pela agricultura familiar, integrados com a natureza. A situação mudou radicalmente, exibindo riachos completamente secos, sem olhos d’água, rios cada vez mais baixos e assoreados, praticamente toda a alimentação proveniente de distribuidores em Belo Horizonte, pastos abandonados. Enquanto isso, as transnacionais de eucalipto e celulose engordavam os lucros.

Bedrijven legden steeds meer monocultuur plantages aan in gebieden waar rivieren en stromen ontspringen en vervuilden daarmee niet alleen grond, maar vernietigden ook de lokale flora en fauna, verder droogden rivieren uit en daalde het grondwaterpeil. Als gevolg hiervan werd de groene woestijn van eucalyptusplantages een ramp, zowel op sociaal als op milieu gebied. Van oudsher produceerde de regio op een duurzame manier voedsel dat voorzag in de basisbehoefte door geïntegreerde landbouw, maar de situatie veranderde radicaal. De rivieren droogden helemaal uit, er waren geen waterbronnen, het grondwaterpeil daalde geleidelijk en er trad toenemende verzilting op, verder werden de boerderijen verlaten terwijl praktisch al het voedsel van de distributeur in Belo Horizante kwam. Ondertussen maakten de eucalyptus en cellulose producerende multinationals enorme winsten.

In Montes Claros [9] [en] is de situatie hetzelfde [8]:

Nada plantado, com a exceção lamentável de cerca de trinta quilômetros do triste deserto verde. As pragas do eucalipto e pinus se alternavam, envenenando, esgotando as nascentes e o lençol freático. Utilizando pouquíssima mão de obra, a monocultura de exportação em nada contribuía para a diminuição da miséria local, ao contrário, concentrava os lucros na mão de uma ou outra grande empresa transnacional.

Tragisch genoeg groeit er niets, behalve dan dertig kilometer aan groene woestijn. De nadelen van de eucalyptus- en dennenboomplantages zijn onder meer vervuiling en uitdroging van waterbronnen en daling van het grondwaterpeil. Voor het uitbreiden van deze monoculturen is weinig mankracht nodig, en in plaats van bij te dragen aan het terugbrengen van de plaatselijke misère, lijkt het hoofddoel het genereren van zoveel mogelijk winst voor de desbetreffende multinational.

De dichteres Anna Paim kreeg een vreselijke schrok [10] toen zij haar ouderlijk huis in de staat Espírito Santo voor het eerst in negentien jaar bezocht:

Triste porque encontrei os mais belos locais de paisagem nativa totalmente destruidos e ocupados pelos eucaliptos. Deixo registrado aqui o meu protesto, a minha raiva, a minha pena, sei lá…

Het was verschrikkelijk. Ik zag dat de mooiste plekken in het landschap van de regio volledig waren verdwenen en vol stonden met eucalyptusbomen. Ik wil dat mijn verontwaardiging, woede, pijn en … verwarring gehoord wordt.

Beco da Velha [11] (Steeg der oude vrouwen) herinnert ons er aan dat wilde eucalyptus veel voorkomt in het zuiden van Brazilië. Hierin staat dat het onheil begon en verergerde toen de plantages van GM werden aangelegd, omdat zij veel meer water verbruiken [12] waardoor zij versneld groeien:

O que há hoje de diferente no plantio do eucalipto, além de sua atual transgenia, é a intensidade com que isso se faz, a falta de qualquer critério ou bom senso na implantação das lavouras de eucalipto em qualquer lugar, em extensões assombrosas, e, principalmente, as intenções estratégicas que estão por trás dessa súbita paixão pelo “reflorestamento” – termo muito impróprio para o que hoje se faz, porque reflorestamento presume que se vai repor a floresta que existia no local, reconstituindo-se o ecossistema devastado. E é justamente o contrário que se passa.

Wat er tegenwoordig anders is aan het verbouwen van eucalyptus, afgezien van de GM factor, is het feit dat er zo intensief verbouwd wordt. Er is een gebrek aan richtlijnen en gezond verstand, eucalyptusloten worden overal lukraak aangeplant. Het grote verschil is de strategische intenties achter deze toenemende passie voor ‘herbebossing’, wat eigenlijk een ontzettend misplaatste term is voor wat er nu gaande is, omdat het suggereert dat de plaatselijke bossen weer worden aangeplant en het geruïneerde ecosysteem hersteld wordt. Terwijl dit precies het tegenovergestelde is van wat er gebeurd.

Opwaarts en vooruit

Bron foto: Centro de Estudos Ambientais [13]

Bron foto: Centro de Estudos Ambientais

Na zich verspreid te hebben over de jungle aan de Atlantische kust in het zuidoosten, is de groene woestijn nu aangekomen in de droge gebieden in het noorden en noordoosten van het land. In Piauí belooft de bouw van een papier- en cellulosefabriek economische voorspoed voor de staat. Dit wordt echter tegengesproken door blogger Leo Maia, die zegt dat uit de gegevens van het IBGE (Braziliaanse Geografisch en Statistisch Instituut) blijkt dat 41% van de bevolking in de staat ondervoed is, terwijl lokale boeren niet worden aangespoord om voedsel te verbouwen.

Desondanks werd 160 duizend hectare grond in Piauí (dit staat gelijk aan 1.600 km² ofwel 1.57% van de totale grond in Piauí) getransformeerd tot eucalyptus”bos” om zodoende papier en cellulose voor de export te produceren. Op zijn blog heeft Leo een artikel geplaatst [14] uit een lokale krant, waarin de grote verschillen tussen commerciële belangen en de behoefte van de bevolking aan de kaak worden gesteld:

(…) árvores de crescimento acelerado, como o eucalipto, dependem de grande quantidade de água para se desenvolver e por isso provocam o secamento do solo, diminuem os mananciais e aumentam a possibilidade de desertificação dessas regiões. Sendo assim, a instalação da Suzano mais uma vez contradiz as reais necessidades da população do Piauí, já que o estado sofre, praticamente todos os anos, com os efeitos da estiagem. Só no início deste ano, mais de 155 municípios declararam estado de emergência por causa da seca, alguns deles tiveram a safra comprometida em 90% por falta de água.

(…) Het verbouwen van bomen die versneld groeien, zoals eucalyptus, is afhankelijk van grote hoeveelheden water. Hierdoor droogt de aarde uit, met als gevolg het risico van woestijnvorming in de desbetreffende regio. Daarom is de oprichting van de Suzano papier- en cellulosefabriek, zoals eerder gezegd niet iets waar de bevolking van Piauí werkelijk behoefte aan heeft, aangezien de staat al heeft geleden aan de gevolgen van jarenlange droogte. Alleen al aan het begin van dit jaar hebben meer dan 155 lokale besturen de noodtoestand afgekondigd vanwege de droogte, waardoor 90% van de oogst mislukte.

Milieubeheerders en actievoerders waarschuwen nog steeds voor het risico dat de gevaarlijke combinatie van eucalyptus, monocultuur en pesticiden heeft op de gezondheid van de mens. Afgezien van de inname van land dat gebruikt had kunnen worden voor landbouwdoeleinden, hindert het verbouwen van eucalyptus zelfs de boeren in aangrenzende gebieden, omdat hun land overspoeld wordt met wilde dieren op zoek naar voedsel. Mariana Brizotto benadrukt het feit dat plantages geen bossen zijn [15]:

O que faremos quando não houver mais água? Vamos comer papel?

Wat doen we als er niet meer voldoende water is? Eten we dan papier?

Ondanks dat boeren hun land kwijt raken aan eucalyptusplantages, haalt  Bahian Sumário Santana [16] voor zijn gedichten inspiratie uit de triestheid en de schoonheid van de “groene woestijn':

Onde existia uma comunidade tradicional, de nome Marília, hoje é a fábrica de Celulose. Ali em Mundo Novo, onde trabalhavam contentes as famílias com as suas pequenas olarias, hoje existe apenas uma grande olaria. Foram embora as famílias, secou o rio, sumiu a argila e agora, a fábrica ameaça fechar. Ali onde antes era uma colônia agrícola, com centenas de pequenos proprietários, hoje são latifúndios cercados, guardados por seguranças de motos.
Ali onde era imensa, diversificada e úmida a floresta, hoje é um deserto verde.
O supostamente feio, caótico e emaranhando de plantas, cipós, nascentes, bichos, ninchos, centopéias, gosmas, barro, limos e fotossíntese, deu lugar
Ao supostamente belo, um único mosaico, bem desenhado, mapeado, registrado, uma única espécie, repetida em série, na solidão do deserto.

Er staat nu een cellulosefabriek op de plek waar de traditionele gemeenschap van Marília leefde. Daar, in de Nieuwe Wereld, werkten families tevreden in hun kleine steenbakkerijen. Nu, er is amper een grote steenbakkerij over. De families zijn vertrokken, de rivier staat droog, het zilver is verdwenen en nu wordt de fabriek bedreigd met sluiting. In plaat van kleinschalige boerenbedrijven met honderden eigenaren die er eerst waren, zijn er nu grote landerijen in de buurt, die bewaakt worden door mannen op motorfietsen.

In plaats van een indrukwekkend, divers en vochtig woud, is er een “groene woestijn”.

De veronderstelde lelijkheid van chaotisch, in elkaar verstrengelde planten, lianen, waterbronnen, insecten, ongedierte, duizendpoten, slib, modder, silt en fotosynthese maakte de weg vrij

Voor de zogenaamde schoonheid van speciaal, op de tekentafel ontworpen, gedetailleerde, doordachte mozaïeken: Eén enkele soort, herhaalt in series, in de eenzaamheid van de woestijn.

Charge de Santiago, met toestemming gepubliceerd. [17]

Charge de Santiago, met toestemming gepubliceerd.

Dit artikel en Overige artikelen over bossen [1] maken deel uit van onze speciale berichtgeving Focus op bossen: De Amazone [2].